Plougoñ, dek vloaz goude [Plogoff, dix ans après]

04 février 1990
01m 36s
Réf. 00546

Notice

Résumé :

E 1980 e oa bet reuz-bras e Plougoñ gant raktres ar greizenn nukleel. Dek vloaz goude o deus dalc'het soñj an holl annezidi eus an darvoud-se. [Retour sur les évènements qui ont secoué la commune de Plogoff en 1980. Dix ans après les affrontements qui ont eu lieu, les habitants restent marqués et les souvenirs intacts.]

Date de diffusion :
04 février 1990
Source :
FR3 (Collection: An taol lagad )
Langue :
Breton

Éclairage

E miz gwengolo 1975, Kuzul Rann-Vro Breiz a ra e soñj sevel eur greizenn nukleel e Breiz. Pemp leh a zo kinniget : Beg-an-Fry e kostez Lannuon, Ploñger e Bro-Leon, Plogoñ e Beg-ar-Raz, Tregenneg e bae Gwaien hag Erdeven er Morbihan. E miz even 1976, e fell da dud EDF dond da Blogoñ evid selled a-dost ouz al leh. N'eo ket prest ar Blogoñiz da leuskel anezo d'ober : krouet ez eus bet war ar prim eur c'homite difenn. Pa en em gav ijinourien EDF ez eo Plogoñ kloz a fardellou hag a stohou e-kreiz an henchou : tro-kein dezo e chom tud Plogoñ, an eil re war lerh ar re all, deiz ha noz, e-pad daou zevez. A-benn-ar-fin ez a kuit tud EDF, med n'eo ket echu.

Daou vloaz goude e-neus Kuzul Ekonomiez ha Sosial Breiz da rei e zoñj : Tregenneg, Erdeven, Lannuon zo lakeet a-gostez abalamour d'ar beskerez ha da binvidigez ar plankton el lehiou-se. Ploñger a zo war ar renk kenta ha Plogoñ war an eil. D'an 12 a viz gwengolo ez eo greet e jeu da Blogoñ : eno e vo savet ar greizenn nukleel. Hep dale, ar mêr ha poblañs ar gomun a lak war zav eur GFA (Groupement Foncier Agricole), eur greizenn a dud hag a bren 24 devez-arad douar e leh m'emañ ar sañtral da veza greet (160 a zo dleet evid he zevel). Neuze e leh kaoud eun nebeud a dud da ziberhenna e vo dao da EDF ober gand 2 000 den a zo perhenn war beb a lodennig. D'ar 17 a viz gwengolo, 5 000 a dud a deu da vanifesti e Feunteun an Aod. D'ar 25 a viz gwengolo, 15 000 a dud a zo e Brest o hoari "ar maro mik", eun doare da lakaad war wel an dud a varvfe ma hoarvezfe eur gwall zarvoud e-barz eur greizenn nukleel.

Er memez mare e ro Kuzul Rann-Vro Breiz e asant evid raktrez EDF. Dilennidi Bro-Leon hag o-doa savet a-eneb eur greizenn e Ploñger a ro o asant evid Plogoñ. Ar memez tra e vo evid voterez an 29 a viz du, e kuzul meur Penn-ar-Bed : 25 mouez evid Plogoñ ha 18 a-eneb. Red eo lavaret e-noa greet ive EDF he zeiz posubl da gaoud moueziou ar huzulerien. Hervez tud EDF e-noa Plogoñ da denna gounid euz an nukleel : 6 000 a dud da loja, 900 ti da zevel, restorañchou, skoliou : rei a rafe labour da dud ar C'hap. Ouspenn-ze, trubuill ebed da gavoud evid ar zurentez : ar sañtral a zo greet evid padoud eur gwall-daol, eur hrenn-douar. Evid lakaad ar boblañs hag an dilennidi da gredi stard ez eo red ober eur sañtral he-deus an EDF dispignet arhant braz evid ober bruderez : beajou evid ar mêred, an entreprizou, ar boblañs ; embannet ez eus bet leoriou (215 000 leorig a vo roet da dud Penn-ar-Bed) ; greet ez eus bet prezegennou.

Gand eur greizenn nukleel e Beg ar Raz, e vefe tro sevel eun uzin evid kempenn al lastez e Beg-ar-Van, eun dredanerez evel hini superphénix e Brenniliz, unan all evid an arme e ledenez Kraoñ a-benn produi ojivou, hag evid echui e vefe douaret ar restachou nukleel e Brignogan. Gouestlet e vefe beg Penn-ar-Bed d'an nukleer, evid ezommou publik koulz hag ezommou an arme. Toud ar strollajou politikel e Frañs a zo a-du gand an nukleer. Er wask emañ Plogoñ.

D'an 23 a viz genver, an is-prefet a deu en noz evid pega skritell an enklask evid mad an oll, war boliji an ti-kêr : digas a ra gantañ 29 hamionad archerien. Etre an 31 a viz genver hag ar 14 a viz meurz 1980 emañ an enklask da veza greet. Azaleg neuze e krog da vad Plogoñ da veza eur hreñvleh. D'an 30 a viz genver, paperiou an enklask a en em gav en ti-kêr : an dilennidi a lak an tan e-barz. Ar mêr a nah reseo an dud e karg euz an enklask : e-barz kamionnetennou e vint lakaet da labourad, diwallet gand archerien. Ar hamionetennou-ze a vo greet "mairies annexes" anezo gand tud Plogoñ. Bemdez neuze e vez ar memez liderez : diouz ar mintin e rank an archerien distroba ar fardellou bet savet en noz gand tud Plogoñ, tan e-barz a-wechou. Peder eurvez a vez red dezo a-wechou evid distanka an hent. Goude-ze e rank c'hoaz an archerien kempenn al leh m'emañ ar "mairie annexe" da jom e-pad an deiz. E-pad an devez e vez greet goap ouz ar boliserien gand ar vanifesterien. Da bemp eur ez a kuit prosesion ar "mairies annexes" hag an archerien d'o heul. D'ar poent-ze eo e tispak freuz ha reuz. Ar vanifesterien gand flechou a daol mein war an archerien, ar re-mañ bet kunujennet e-pad an deiz, a respont gand grenadou lakrimojen. Greet e vez euz an dra-ze "overenn pemp eur". Devez goude devez e kresk ar gwall nerzh : grenadou gwirion a vez implijet, a-wechou taolet deuz an helikopter lezanvet "yar he fousined" ; manifesterien gloazet ; tud arested.

E penn kenta miz meurz e krog prosez an dud arestet : 3000 a vanifesterien a zo e Kemper. Kuzulerien ti-kêr Plogoñ a en em gav el lez-varn gand flechou en dro d'o houzoug evid diskouez emaint a-du gand ar re a zo o vond da veza barnet. E-pad ar breujou, eun alvokad a zo arestet d'e dro evid beza bet dismegañset ar prokuror. E fin an devez ez a an archerien beteg gwallgasa ar vanifesterien e-barz al lez-varn. Da geñver fin an enklask, 7 000 a dud a deu da overenn pemp eur ; 85 grenadenn a zo taolet gand an archerien, daou zen zo gloazet ha journalisted a reseo taoliou pennbaz.

Ar goarnamant a zo o pazata, e gwask emañ d'e dro : red eo sioulaad an traou. D'ar 17 a viz meurz, lez-varn Kemper a lez ar re damallet da vond kuit : an trec'h a zo gand Plogoñ, a zoñj dezo tud ar C'hap. D'ar 15 a viz ebrel, komision an enklask a ro he zoñj : a-du emañ gand ar sañtral. Ar goarnamant a ra memez tra d'an 2 a viz du 1980. Bez' e vo ranket gedal eleksionou mae 1981 evid ma vefe dilezet ar zoñj da zevel eur greizenn e Plogoñ.

Marie-Françoise Keramprant – CRBC - UBO / UBE Brest

Un nebeud levrioù

Gérard Borvon, Plogoff, un combat pour demain, Edition Cloître, Saint-Thonan, 2004.

Version française

En septembre 1975, la Région prend la décision de construire une centrale nucléaire en Bretagne. Cinq sites sont retenus : Beg-an-Fry à Lannion, Ploumoguer dans le Léon, Plogoff à la pointe du Raz, Treguennec dans la baie d'Audierne et Erdeven dans le Morbihan. En juin 1976, EDF se rend à Plogoff pour effectuer des études de terrain. Les habitants n'entendent pas les laisser faire : un comité de défense est constitué. Lorsque les ingénieurs d'EDF arrivent à Plogoff, des barricades sont installées au travers des routes et derrière elles, les familles se relaient nuit et jour pendant deux jours. Finalement, EDF s'en va, mais l'affaire n'est pas terminée pour autant.

Deux ans plus tard, le Conseil Economique et Social rend son verdict : Treguennec, Erdeven et Lannion sont éliminés en raison de l'importance des activités de pêche et de la richesse planctonique. Par ordre de préférence, il retient Ploumoguer et Plogoff. Le 12 septembre, le choix est arrêté : c'est à Plogoff que la centrale sera construite. Sans attendre, le maire et la population mettent en place un Groupement Foncier Agricole qui achète 24 hectares de terre (il en faut 160 pour la construction de la centrale) dans le périmètre retenu pour la construction. Ainsi, au lieu d'avoir une poignée de propriétaires à exproprier, EDF devra-t-elle composer avec 2 000 personnes possédant chacune une infime parcelle. Le 17 septembre, 5 000 personnes manifestent à Feunteun an Aod. Le 25 septembre, ce sont 15 000 personnes qui organisent à Brest un "maro-mik" : les corps des manifestants allongés sur le sol symbolisent les morts que provoquerait un accident nucléaire.

Au même moment, le Conseil Régional de Bretagne donne son accord pour la réalisation du projet d'EDF. Les élus du Léon qui s'étaient opposés au choix de Ploumoguer donnent leur assentiment pour celui de Plogoff ; ils feront de même lors du vote du 29 novembre au Conseil Général du Finistère : 25 voix pour Plogoff et 18 contre. EDF, il est vrai, avait usé de son inaluence pour convaincre les élus. Plogoff, selon elle, bénéficierait des retombées économiques émanant du nucléaire avec 6 000 personnes à loger, 900 maisons à construire, des restaurant, des écoles : il y aurait du travail pour toute la population du Cap-Sizun. Aucune crainte non plus à avoir du côté de la sécurité : la centrale est faite pour résister à un attentat, à un tremblement de terre. Afin de convaincre les élus et la population de la nécessité de construire une centrale, EDF a dépensé des sommes importantes en communication : organisation de conférences, voyages pour les maires, les entreprises, la population et édition de livres (dans le Finistère, 215 000 plaquettes ont été distribuées).

La présence d'une centrale nucléaire à la Pointe-du-Raz rend possible la construction d'une usine de retraitement des déchets à la Pointe-du-Van, la mise en place d'un réacteur nucléaire de la génération superphénix à Brennilis, un autre identique dans la presqu'île de Crozon - mais à des fin militaires cette fois, pour la réalisation d'ogives nucléaire -, et enfin un site d'enfouissement des déchets nucléaire verrait le jour à Brignogan. La pointe Finistère serait entièrement consacrée au nucléaire, tant civil que militaire. En France, toute tendance politique confondue, les élus prônent le nucléaire. Plogoff est acculé.

Dans la nuit du 23 janvier, le sous-préfet vient placarder l'affiche d'enquête publique sur les volets de la mairie : il est accompagné de 29 camions de gendarmes mobiles. L'enquête doit se tenir du 31 janvier au 14 mars 1980. Plogoff se transforme alors en forteresse. Le 30 janvier, les dossiers de l'enquête arrivent à la mairie, les élus y mettent le feu. Le maire refuse de recevoir les enquêteurs chargés de la consultation. Ils sont donc installés, sous surveillance policière, dans des camionnettes qui vont leur servir de bureaux et qui seront surnommées "mairies annexes" par la population. Tous les jours, on assiste alors à la même litanie : le matin, les gendarmes doivent déblayer les barricades levées durant la nuit par la population et parfois en feu. Il leur arrive de mettre quatre heures à rendre la route praticable. Il leur faut ensuite nettoyer l'emplacement des "mairies annexes". Durant la journée, le service d'ordre est exposé aux quolibets des manifestants. A cinq heures, les "mairies annexes" quittent les lieux, suivies des gendarmes mobiles. C'est à ce moment là que les incidents éclatent. Les manifestants, à l'aide de frondes, jettent des pierres sur les gendarmes qui, soumis à la vindicte durant la journée, répondent en lançant des grenades lacrymogènes. On appelle cela "la messe de cinq heures". Jour après jour, la violence grandit, les forces de l'ordre utilisent des grenades offensives, quelquefois larguées par l'hélicoptère surnommé "la mère poule" ; des manifestants sont blessés, il y a des arrestations.

Début mars le procès des personnes interpelées commence. Les conseillers municipaux de Plogoff font une entrée remarquée au tribunal, portant autour du coup des frondes afin de montrer leur solidarité avec ceux qui sont sur le banc des accusés. Durant les débats, un avocat est arrêté à son tour pour outrage à magistrat ; à la fin de la journée les forces de police vont jusqu'à malmener les manifestants à l'intérieur même du tribunal.

Le jour de clôture de l'enquête, 7 000 personnes sont rassemblées pour la "messe de cinq heures" : les gendarmes lancent 85 grenades, deux hommes sont blessés et des journalistes molestés. Le gouvernement marque le pas, il est acculé à son tour : il faut calmer le jeu. Le 17 mars, le tribunal de Quimper relaxe les accusés ; les gens du Cap-Sizun pensent que Plogoff a gagné. Mais le 15 avril la Commission d'enquête donne un avis favorable à la construction de la centrale. Le gouvernement fera de même le 2 novembre 1980. Il faudra attendre les élections de 1981 pour que le projet soit abandonné.

Marie-Françoise Keramprant – CRBC - UBO / UBE Brest

Bibliographie

Gérard Borvon, Plogoff, un combat pour demain, Edition Cloître, Saint-Thonan, 2004.

Marie-Françoise Keramprant

Transcription

Fañch Broudic
Petra 'vo greet ? Tud Plogo 'deus ket bet a boan o houzoud petra oa d'ober. Pa oa erruet paperou an EDF e Plogo d'an dregont a viz genver naonteg kant pevar ugent, kerkent 'oa bet lakeet an tan e-barz. An deiz war-leh 'oa sañset an "enquête d'utilité publique" da gregi med serret 'oa bet an ti-kêr war urz an aotrou mêr Jean-Marie Kerloh. Neuze 'neus soñjet an aotrou prefed digas eur "mairie annexe" da Blogo. Evid miroud deuz outi da zond eo bet stanket an hent e-kreiz an noz. Da heul ar "mairie annexe" a-vad e oa an archerien !
Inconnu
Ni paotred ar hap amañ an archerien ne 'neus ket plijet morse deom ! Lavared a reer e ranker kaoud unan bennag med pas eun arme 'giz ma oa deuet da Blogo da neuze ! Int oa paeet gant ar gouarnamant d'ober o micher evel-se ! Marteze 'vo pardonet deze un tammig bihan.
Fañch Broudic
Med d'ar poent-se 'poa ket c'hoant da bardoni dezo !
Inconnu
Ah, nann, nann. Eñ 'oa ar brezel, ar brezel vraz !
(Bruits)
Fañch Broudic
Ha gwir eo penaoz bemdez pa deue an abardaez e veze krogadou ha kannou e Plogo ! An overenn a veze bemdez da bemp eur pa veze deuet an eur d'ar "mairie annexe" da vond kuit. Tenna grenadennou 'ree an archerien gand o fuzuliou, skei mein a ree deuz o zu tud Plogo. Ar merhed eo a oa er penn a-raog deuz ar stourmadeg ha n'eo diêz kompren perag : e Plogo eo boazet ar wazed da naviga, sed ar vartoloded a genwerz ne oant ket er gêr anezo. Med a-benn eur miz hanter e oa pase poent echui.