Eñvorennoù daou soudard ar brezel 14-18 [Témoignage de deux anciens poilus]

11 novembre 1918
03m 58s
Réf. 00543

Notice

Résumé :

"Ne oa nemet lazhañ d'ober, pe bezañ lazhet" : setu petra oa buhez ar soudarded a zo aet da vrezeliañ evit Bro-C'hall etre 1914 ha 1918. [Portrait de deux anciens poilus, Jean Pierre Le Bihan et Job Sparfel, qui ont combattu pendant la guerre 14-18. A l'époque, la seule alternative était "tuer, ou se faire tuer".]

Date de diffusion :
18 novembre 1989
Date d'événement :
11 novembre 1918
Source :
FR3 (Collection: An taol lagad )
Langue :
Breton

Éclairage

D'an 28 a viz gouere 1914, miz goude maro kriz François-Ferdinand, e tisklêr an Aotrich ar brezel d'ar Serbi. Evid ar Vretoned, ne jeñch ket kalz tra : ar beisanted eo poent dezo dizale eosti. E kêr, manifestadegou sindikalisted ha sosialisted a zo evid harpa ar gouarnamant a-du gand ar peoh. Med d'an devez kenta a viz eost, skritellou zo lakeet war ar batimañchou publik evid lavared e rank ar baotred varreg mond da zoudarded. Nebeud a zoudarded disuj a zo. An dizunvaniez politikel ha sosial a zo ankounac'heet. An Iliz, en desped dezi beza a-eneb lezennou laïk ar Republik, a zav a-du gand an Unvaniez sakr. Soñjal a ra dezi ez eo ive eun doare da starda ar feiz e spered an dud. E Gwened, d'ar yaou 5 a viz eost 1914, ez eus bet ranket kaoud eun ugent beleg bennag evid kovesaad an dud en iliz veur. Asamblez ez eont d'ar brezel, hep joa, droug ebed enno, med gand ar youl da zifenn ar Vro a eneb an alouber alaman. Setu ar pez a skriv eur zoudart ginnidig euz Plabenneg d'e dud, d'ar 4 a viz eost 1914 : "Mall 'zo ganin da vond kuit, evid rei an dorn d'am breudeur a-hont en tan". Fiziañs o-deus ive ne bado ket pell ar brezel.

En 10ved hag en 11ved bagad euz Roazon ha Naoned eo bet lakeet ar Vretoned. War-dro 50 000 anezo a ya da vartoloded. Etre toud ez eo 592 916 Breton hag a vo kaset d'ober brezel, an darn vrasa anezo o veza soudarded war droad. Kas a reer anezo d'ar Beljik ; kemer a reont perz en emgannou kentañ. Miz goude penn-kenta ar brezel, ar re hloazet a en em gav e Lannuon ha Montroulez. Etre toud, Breiz a zigemero 800 000 den e-barz 273 ospital. E Dixmude, bagad an Amiral Ronarc'h, gand 90 % a Vretoned en e douez, a goll an diou drederenn euz e zoudarded. E 1915, ar 64ved bagad infanteri Ancenis a goll 1 100 den en eun abardaez e Tout-Vent. E Verdun e varv 60 % euz 116ved bagad infanteri Gwened. Bretoned a gaver en talbenn, er foziou, en Dardanelles, e Salonique ha kemend zo. Brud vad a bak ar zoudarded breton : kaloneg int, posteg, mad da vond d'en em ganna ; "ar re wella euz Frañs" a raio anezo ar Gazette de Westphalie et du Rhin. War ar memez tro e vez rebechet aliez dezo beza tud troet gand ar boeson, beza louz, bigoded, koazeal brezoneg ha beza awechou dizent.

Azaleg 1915 e sav soudarded zo a-eneb ar brezel. En ostaliriou e klever is-ofiserien ha soudarded o rebech d'an ofiserien o doare d'ober brezel. Bretoned a gemer perz er freuz hag er reuz a-eneb ar brezel : diwar goust kement-ze ez eus bet kondaonet 225 Breton, 23 d'ar maro, 84 d'ar galeou evid pemp ploaz d'an nebeuta ; ar hastiz evid ar re all a vo biannoh. Ar zoudarded a zo pell diouz o 'famill ; mervel a ra an dud tro-dro ; ar pez a zikour anezo bremañ da badoud ez eo al liziri a resevont digand o zud. Skrivet ez eus bet dre-vraz eul lizer dre zervez gand pep soudard. Al liziri a zo eun doare da zerhel eul liamm gand ar re zo en a-dreñv, da houzoud penaoz ez a ar bed ganto, penaoz e tro al labour, an tiez. Med ne renter ket kont deuz ar brezel : difennet eo. Ouspenn da-ze e klask ar zoudarded dineha o zud. Ar famill deuz he zu a gas pakajou ha kazetennou euz ar vro. Ne skriver ket forz petra war ar journaliou kontrolet : drezo eo e tremen ar propagand ofisiel savet gand pennou braz ar Stad ; an niver a dud lazet na embanner ket (azaleg miz here 1914 ez eo difennet embann listennadou ar zoudarded lazet). Ar journal eo ar media nemetañ e touez an dud d'ar poent-ze ha sikour a ra stumma spered an oll, tud an talbenn koulz hag ar re chomet er gêr. Diêz eo gouzoud memestra daoust ha toud an dud a grede er pez a veze kontet ganto. Kaoz zo koulskoude deuz ar maro er helaouennou rag rei a reont anoiou hag orin ar zoudarded lazet en talbenn. Moien a zo, evid ar re a lenn, anaoud an hini bet lazet dre e ano, e vicher, ar vro m'edo o chom enni, niverenn ar bagad e leh m'edo. An hini a varv er brezel a rank mervel evid eun abeg just, hag a hell beza ar Vro, ar Republik, frankiz ar poblou hag ar justis, evid dieubi ar vro euz an alouber ha kemend zo.

Dre listennadou ar medalennou roet d'ar zoudarded evid o zaoliou-vallantiz e teu war wel ive feulster ha gwall nerz ar brezel. Ar gevredigez heh-unan a deu da veza maget gant ar gwall nerz-mañ. Etre 1914 ha 1916, en em gav ar brezel e kreiz kalon an deskadurez. Er skoliou, bemdez, e vez skrivet ano ar barrezioniz lazet er brezel, evid ar vro. Stummet o speret gand kultur ar brezel, hag a deu da veza o hini, ez a lod da zoudard. Tri Breton, paket ganto o femzeg bloaz, a deuio da veza soudarded meulet o anoiou. Taoliou-kaer ar vugale-ze e vo greet ano anezo evid kreñvaad ar propagand oh embann e ranker mond d'en em ganna evid ar Vro. Ar zoudarded e permisïon a ra "embusqués" euz ar re chomet er gêr, en oad da vond d'ar brezel, ha yah dreist-oll. Bez ez eo ar gevredigez en he 'fez hag a bouez war ar baotred da vond d'an talbenn.

Goude 1552 devez brezel eo bet sinet an arzav-brezel. Dond a ra ar zoudarded endro a rummadou bihan pe a hiniennou, etre miz du 1918 hag an hañv 1919, hep ma vefent digemeret war an ton braz. Goueliou a vo greet diwezatoh da geñver fest ar 14 a viz gouere ha d'an 11 a viz du 1919. Korfou ar re varo a grogo da zond endro en nevez-amzer 1921. Etre 120 000 ha 150 000 Breton a zo bet lazet er brezel. Euz Breiz, 22 % euz ar re zo eet d'ober brezel a zo bet lazet ; 17 % zo bet lazet e broiou all ar Frañs. Mard eo uhelloh an dregantad evid Breiz ez eo abalamour e oa an darn-vrasa euz ar Vretoned labourerien douar, ha dre ze int bet soudarded war droad : ar re-ze eo a varve ar muia en talbenn. Ouspenn-ze, poblañs Breiz a oa niveruz ha yaouank e 1911 : 40 % euz an dud a oa dindan ugent vloaz.

Med ar brezel e-neus ive gloazet kalz tud. Evid ar Frañs a-bez, 40 % euz ar zoudarded bet en talbenn a zo bet gloazet eur wech d'an nebeuta. Lod a deu endro mahagnet, klañv gand ar skevent, gazet, dall. Pansionou a vo roet dezo, retred ar zoudarded koz a vo paet dezo, dister awechou : tommaad a raio koulskoude kalon an dud ouz ar Stad madelezuz e ranker beza leal outañ.

Ar brezel e-neus ive skoet spered ar re zo chomet beo. Ar Vretoned, boaz da jom en o 'farrez pe tro war-dro, o-deus greet anaoudegez gand tud o tond euz broiou all, gand micheriou disheñvel, boazamañchou disheñvel, troiou-spered all. Dre gaozeal gand ar re all o-deus keñveriet o doare beva, o micher, o gounid. Er reter, lod euz an dud a-ziwar ar mêz o-deus dija an dour red ha kaniou-distrouill. Skoet eo spered ar Vretoned pa gomprenont ez eus kement-se a zisheñvelded e-touez rann-vroiou ar Frañs. Deuet en-dro, e soñj lod euz ar Vretoned ez int tud a-ziwar-lerh. Ar vuez e kêr a zeblant beza êsoh, ha paet gwelloh. An divroadur kroget e 1914 a yelo war gresk goude ar brezel. Bed ar beisanted a zo oh ober e dalarou, hag ar Vretoned o-deus c'hoant beva evel ar re o chom e rann-vroiou all ar Frañs.

Marie-Françoise Keramprant – CRBC - UBO / UBE Brest

Un nebeud levrioù

Patrick Goulay, C'était la grande guerre, Bretagne 1914-1920, Skol-Vreizh n°62, Editions Skol-Vreizh, Morlaix, sept 2008.

Didier Guyvarc'h, "Les Bretons et la guerre de 14-18", 11 questions d'Histoire qui ont fait la Bretagne, sous la direction de Dominique Le Page, Skol Vreizh, 2009, p. 259-284.

Doue ha Breiz, Plabennek e'r vrezel, livret souvenir de la grande guerre 1914-1918, Presbytère de Plabennec, 1928.

Version française

Le 28 juillet 1914, un mois après l'assassinat de François-Ferdinand, l'Autriche déclare la guerre à la Serbie. Pour les Bretons la vie suit son cours : dans les campagnes, le temps des moissons approche. Dans les villes, des manifestations sont organisées par les syndicalistes et les socialistes pour appuyer la politique gouvernementale qui demande la paix. Mais le 1er août, les affiches annonçant la mobilisation générale sont placardées sur les bâtiments publics. Il y a peu d'insoumis. Les divergences politiques et sociales sont oubliées. L'Eglise qui s'opposait à la République laïque rejoint l'Union sacrée, pensant ainsi, notamment, voir le peuple se rapprocher de la foi. Dans la cathédrale de Vannes le 5 août, la présence d'une vingtaine de prêtres est nécessaire pour confesser les fidèles. Tous ensemble, ils partent pour la guerre, sans joie, sans colère, mais avec la ferme intention de défendre leur pays contre l'envahisseur allemand. Voici ce qu'écrit un soldat plabennecois à ses parents le 4 août 1914 : "J'ai hâte de m'en aller, pour pouvoir donner la main aux frères qui sont là-bas, sur la ligne de feu". Ils gardent l'espoir d'une guerre courte.

Les Bretons sont regroupés dans les 10e et 11e corps d'armée de Rennes et de Nantes. 50 000 sont incorporés dans la marine. En tout, 592 916 Bretons seront mobilisés, pour la plupart dans l'infanterie. Ils sont envoyés en Belgique et prennent part aux premiers combats. Un mois après le début de la guerre, les blessés arrivent à Lannion et Morlaix. En tout, la Bretagne accueillera 800 000 hommes dans 273 hôpitaux. A Dixmude, le régiment de l'Amiral Ronarc'h, dont l'effectif est à 90 % breton, perd les deux tiers de ses hommes. En 1915, le 64e régiment d'infanterie d'Ancenis perd 1 100 hommes en une soirée à Tout-Vent. A Verdun, 60 % du 116e régiment d'infanterie de Vannes périt. Les soldats bretons sont de toutes les opérations, que ce soit au front, dans les tranchées, aux Dardanelles, à Salonique. Ils acquièrent une bonne renommée, ils sont courageux, solides, endurants au combat : "les meilleurs de France" selon la Gazette de Westphalie et du Rhin. Mais il leur est aussi reproché d'être portés sur l'alcool, d'être sales, bigots, de parler breton et d'être parfois indisciplinés.

A partir de 1915, des soldats s'élèvent contre la guerre. Dans les cafés, on entend les sous-officiers et les soldats reprocher aux officiers leur conception de la guerre. Certains Bretons participent aux mutineries, 225 sont condamnés pour ces faits : 23 à mort, 84 aux galères pour au moins cinq ans, pour les autres la peine sera plus clémente. Les soldats sont éloignés de leurs familles, la mort est partout, et ce qui à présent leur permet de tenir ce sont les lettres qu'ils reçoivent de leur famille. Chaque soldat a en moyenne écrit une lettre par jour. Les lettres sont une façon de garder le lien avec ceux qui sont à l'arrière, afin de prendre des nouvelles, de leur santé, du travail, de la maison. Ils ne parlent pas de la guerre, c'est défendu : les soldats cherchent surtout à tranquilliser leur famille. De son côté, celle-ci envoie des colis et des journaux de la région. La presse aussi est contrôlée et diffuse la propagande officielle de l'Etat en minimisant les pertes (à partir du mois d'octobre 1914, il est interdit de publier les listes des soldats tués). Pour la majorité de la population, la presse locale est alors l'unique source d'information et participe à la mobilisation de l'opinion publique, tant au front qu'à l'arrière. Il reste cependant difficile de savoir si tout le monde lui accordait du crédit. Pourtant, la presse évoque les morts. Elle donne des informations sur la disparition des soldats morts au front. Le lecteur y apprend l'identité de celui qui a été tué, son métier, où il habite, où il est né, le numéro du régiment dans lequel il était. Celui qui tombe à la guerre doit mourir pour une juste cause, qui peut être la République, la liberté des peuples et la justice, pour libérer le pays de l'envahisseur.

A travers la publication des citations attribuées aux militaires pour actes courageux, la presse dévoile aussi la violence de la guerre. La société elle-même se brutalise. Entre 1914 et 1916, la guerre devient le cœur de l'enseignement. Tous les jours, dans les écoles, on complète le tableau des soldats de la commune morts au front. Formés à une culture de guerre, certains enfants s'engagent comme soldats, trois Bretons de quinze ans deviendront des enfants héros. Leurs actes héroïques seront publiés afin d'alimenter la propagande patriotique. Les soldats permissionnaires traitent "d'embusqués" ceux qui, en âge de se battre et en bonne santé, sont restés chez eux. C'est la société toute entière qui incite vivement les hommes à aller au front.

Après 1552 jours de bataille, l'armistice est signé. Les soldats rentrent en petits groupes ou seuls, entre le mois de novembre 1918 et l'été 1919. Aucune cérémonie n'est organisée pour les accueillir. Pus tard, les fêtes s'organisent à l'occasion du 14 juillet et du 11 novembre 1919. Les dépouilles ne commenceront à revenir qu'au printemps 1921. Entre 120 000 et 150 000 bretons sont morts au front. En Bretagne, 22 % de ceux qui sont partis se battre sont morts : la moyenne est de 17 % au niveau national. Si le pourcentage de morts est supérieur en Bretagne, cela s'explique par le fait que la plupart des Bretons étaient d'origine rurale et donc incorporés dans l'infanterie : ce sont les fantassins qui ont connu les pertes les plus lourdes au front. De plus, la population bretonne était nombreuse et jeune : en 1911, 40 % des Bretons ont moins de 20 ans.

La guerre a aussi blessé beaucoup de monde. Sur l'ensemble de la France, 40 % des soldats partis au front ont été blessés au moins une fois. Certains reviennent estropiés, malades des poumons, gazés, aveugles. Ils seront pensionnés, on leur donnera une retraite d'ancien combattant, modique parfois, mais cela renforcera le lien avec cet Etat bienfaisant auquel il faut rester fidèle.

La guerre a aussi frappé l'esprit des survivants. Les Bretons, peu habitués à sortir de leurs communes ou des cantons environnants, ont rencontré des gens issus d'autres régions exerçant des métiers différents, ayant des coutumes différentes, possédant une autre culture. Ils ont comparé leurs modes de vie, leurs métiers, leurs salaires. Dans l'est, les zones rurales ont déjà l'eau courante, et le tout à l'égout. Certains sont choqués de voir qu'il existe une telle disparité entre les régions françaises. Revenus chez eux, les Bretons pensent qu'ils sont arriérés. La vie citadine leur semble plus facile et plus rémunératrice. L'émigration amorcée en 1914 va s'intensifier après la guerre. Le monde paysan se meurt, les Bretons veulent adopter un mode de vie semblable à celui des autres régions françaises.

Marie-Françoise Keramprant – CRBC - UBO / UBE Brest

Bibliographie

Patrick Goulay, C'était la grande guerre, Bretagne 1914-1920, Skol-Vreizh n°62, Editions Skol-Vreizh, Morlaix, sept 2008.

Didier Guyvarc'h, "Les Bretons et la guerre de 14-18", 11 questions d'Histoire qui ont fait la Bretagne, sous la direction de Dominique Le Page, Skol Vreizh, 2009, p. 259-284.

Doue ha Breiz, Plabennek e'r vrezel, livret souvenir de la grande guerre 1914-1918, Presbytère de Plabennec, 1928.

Marie-Françoise Keramprant

Transcription

(Musique)
Jean-Pierre Le Bihan
N'em-eus ket bet aon da veza lazet jamez ! Lavaret 'm-eus bet greet atao : ar materiel da laza ahanon-me med n'eo ket greet c'hoaz !
Fañch Broudic
Ha 'peus lavaret an dra-ze ?
Jean-Pierre Le Bihan
Hein ?
Fañch Broudic
Peus lavaret an dra-ze ?
Jean-Pierre Le Bihan
Ya, 'vad ! Meur a wech. 'M-eus ket bet aon jamez rag va skeud.
(Musique)
Fañch Broudic
Ha koulskoude buez ar paour-kêz soudard e-pad ar brezel pevarzeg-triweh ne dalveze ket kalz tra ! Diwar eiz milion bennag a Fransizien a oa bet galvet da vond da zoudard 'zo eur milion ha tri hant mil ha n'int biskoaz distroet. Ne oa nemed laza d'ober pe beza lazet !
Job Sparfel
Laza pe beza lazet... C'hoant difenn an eil egile oa d'ober diantao kea ! Gwelloh eo laza evid beza lazet, ket ? Me gav an dra-ze. Gwelloh laza evid beza lazet.
Fañch Broudic
Memestra petra 'zoñjer pa vezer 'barz ar situasion ?
Job Sparfel
Soñj er maro ive kwa, meur a-dro ive kwa. A-hend-all ne oa ket ezomm ober pez a rachem ! Difenn kwa ! Difenn an terrain ma oa dleet, sed aze toud ! Ya.
Fañch Broudic
Ha petra a ree 'ze deoh beza o tenna hag o laza e-giz-se ? Petra 'zoñjer d'ar houlz-se ?
Jean-Pierre Le Bihan
Oh, oh netra 'bed nann. An dra-ze oa 'giz laza eul logodenn deom-ni d'ar poent-se ! Ne reem ket mui a van. Eo, pa viche unan euz or bro en or hichenn, ya hennez a ree eun taolig deom barz en or halon med ar re all... oa ket ano deuz an dra-ze.
(Musique)
Fañch Broudic
Evid nompas beza tapet e oa red eta konta war ar chañs ! Med ar Vretoned a oa brudet evid beza soudarded vad ! Ha morse ne vefent bet tehet kuit deuz diwar an dachenn.
Job Sparfel
D'ober petra ? Dao 'deom... ni.... da jom... [...] Da beleh 'afem ? Da veza tehet, dre beleh 'afem ? Hol labour 'oa eno, soudarded ar brezel oam eno 'barz (...) Tehed kuit ? Ne oa ket ano ober mod-se : pep hini en e bost a jome ha mad pell 'zo !
Jean-Pierre Le Bihan
Ni a veze kaset atao e penn kenta da laza ! Abalamour ar Breton a oa lavaret e oa rouspeter ! Ya, med "bon soldat" oa, se ! Hag a oa ! Soudard mad oa ! Hag a oa ! Gwella soudard e oa 'barz ar Frañs a oa ive ! Hag a oa.
(Bruits)
Jean-Pierre Le Bihan
A-walh e mod-se ! Heñ ! Evid petra dao ober ar brezel ? 'Vid an aotrou braz ! Hag er gêr oh eva perno ! Non ! Ni ar re vihan a veze kaset da laza med ar re vraz a jome d'o gêr, hag e reent. O, ya !
Fañch Broudic
Petra 'oah o tifenn d'ar poent se ?
Job Sparfel
O tifenn hor bro oam... Gwelloh 'rafem an dra-ze evid (...) Difenn ar vro ha difenn ar famillou. [...]
Fañch Broudic
Difenn ar vro ha difenn ar famillou ?
Job Sparfel
Beñ moarvad ar famillou a bako ive ma 'z ee er vro, ar famill 'zo da zifenn barz ar vro ive, setu, o ya.