Pesketa sardin e-doug an noz e bae Douarnenez [Une nuit de pêche à la sardine en baie de Douarnenez]

29 octobre 1988
04m 25s
Réf. 00538

Notice

Résumé :

N'eo ket ur vicher aes pesketa sardin e Douarnenez. Ouzhpenn-se eo ret ijinfñ doareoù nevez d'o fardañ rak ne blijont ket kement d'an dud ken. [Les marins-pêcheurs de Douarnenez pêchent la sardine pendant la nuit au large de Tréboul. Mais la sardine attire moins, il faut donc trouver de nouvelles solutions comme les préparations en filets.]

Date de diffusion :
29 octobre 1988
Source :
FR3 (Collection: An taol lagad )
Langue :
Breton

Éclairage

A goz e pesketaer ar zardin e Breiz, med er XVIved kantved, e Bro-Gerne, eo kentoc'h merluz, brilli ha leoneged a glasker paka dre linennou-pesketa. Goude-ze e lakeer anezo da seha pe e saller anezo : labour ar merhed eo. Er Hap e konter 1 400 pesketaer ha 90 bag ha gounid a reont eun tamm brao a arhant gand ar beskerez. Med mond a ra da 'fall ekonomiez ar beskerez diwar goust konkurañs ar moru euz an Douar-Nevez marc'hamatoh, med ive dre ma'z a ar pesked war rouesaad. An atanchou seherez pesked a ya da 'fall. Klask a ra neuze martoloded ar Hap cheñch penn d'ar vaz : kregi ar reont da besketa ar moru e mor an Douar-Nevez med digalonekeet e teuont da veza rag n'o-deus ket a jañs. D'ar poent-se e hoarvez ar pez a heller ober anezañ burzud ar zardin. Ar zardin, a oa kustum da zond beteg Golf ar Gaskogn, a jeñch o hent da baka oachou Breiz. Neuze e kemer lañs peskerez ar zardin war oachou Bro-Gerne ha dreist-oll e Pouldavid, Gwaien, Penmarh, Loktudi ha goude-ze Douarnenez, Porh-Loeiz hag ar Gerveur.

Pesketaet e vez ar zardin euz miz gouere beteg miz meurz. Kalz êsoh eo da zelher eged ar brilli pe ar merluz : lakaet eo ar zardin e-barz holen e-pad diou zizunvez, gwalhet goude-ze, renket brao e-barz barikennou ha gwasket a-benn tenna an eoul anezo. Eun neubeudig all a hell beza mogedet. Kaset e vezont neuze da Naoned, Sant-Malo, Bourdel, ha kreisteiz Bro-Hall. Deuz Sant-Malo ez eont da Zant-Sebastien pe da Vilbao hag a-hed aochou ar Mor Kreiz rag deuz an tu-ze an dud a zo sod gand ar zardin.

En XVIIIved kantved e kendalh industri ar zardin da vond war-araog, en desped d'ar zardin paket e Bro-Spagn, e Bro-Zaoz ha zoken e Bro-Hall, e Saint-Jean-de-Luz. En XIXved kantved, Appert ha Colin a ijin ar bouest-mir : frituriou a zaver war an aochou, euz Gwaien d'ar Hroazig. Bez e vo ranket gedal kreiz an XIXved kantved, gand ar "ruée ver l'or" ha brezel ar Hrime, evid lañsa da vad industri ar frituriou. E fin an XIXved kantved, ar maout zo paket gand ar Frañs evid ar pez a zell kas sardin d'ar broiou all ; e Breiz ez eus 132 uzin, 160 er vro a-bez. 90 % euz produksion ar zardin er bed a-bez a deue euz ar Frañs. Ar frituriou a implij kalz a dud, kantadou souderien-bouestou, milierou a vaouezed evid lakaad ar zardin er bouestou. Kreski a ra ive an niver a dud o chom e keriadennou Bro-Gerne : en eur ober eun nebeud bloaveziou eo eet euz 1 800 da 7 500 an niver a dud o chom e Douarnenez e fin an XIXved kantved. E 1901 ez eus 20 000 a dud o chom e Douarnenez-Ploare.

E fin an XIXved kantved ez a industri ar zardin war fallaad. Patroned ar frituriou a laka sevel uzinou e Bro-Spagn hag er Portugal : labour an dud a zo gwelloc'h marc'had eno. Ouspenn da-ze, mare ar beskerez a bad deg miz er broiou-hont, pevar e Breiz. Buan a-walh ez a da fall frituriou ar vro, memez ma jom c'hoaz 150 fritur er vro. Neuze e klasker cheñch an doare d'ober : el leh implijoud souderien-bouestou e prener mekanikou d'ober al labour. Med al labourerien a zav a eneb an doare-ze d'ober ha mond a reont beteg distruj an ostillou : freuz ha reuz a zo e bro ar pennou-sardin. Er mare gwella e implije ar frituriou 15 000 a dud : ar re-mañ n'int ket prest da jom heb labourad. E 1902, ar zouderien a zistruj an uzin Masson e Douarnenez. E-pad ar brezel braz, e miz gouere 1917, 500 maouez euz Gwaien a ra grev evid beza paeet gwelloh.

Evid ar besketourien ez a fall an traou ive. Etre1880 ha 1887, ne bakont ket kement a zardin ken. Er bloaveziou 1896, 1897 ha 1898 ez eo ar hontrol : leun chouk ar rouejou. Med daoust ma paker sardin diouz an druill, an dud a vor n'int ket paeet gwelloh evid-ze. Tud ar frituriou a laka priz ar zardin da izellaad ha n'eo ket posubl zoken d'ar vartoloded paea o frejou da vond da besketa. Ouspenn d'an dra-ze, red eo d'ar bigi en em gavoud a-bred d'ar porz rag a hend-all ar pesked a jom war o chouk ha red dezo teuler anezo endro er mor rag ar frituriou ne gemeront nemed ar zardin o deus ezomm da lakaad an uzin da vond en-dro, netra muioh. Koueza a ra neuze pesketourien 'zo en dienez, med lod all a gustum stourm evid o gwiriou : e Breiz a-bez ez eus memestra 32 000 pesketour e 1896. Sevel a ra ar besketourien a-eneb patroned ar frituriou : grev ha manifesti a reont, en eur ober freuz ha reuz aliez, evid dond a-benn da gaoud eun emgleo gand an usinou ha lakaad da dalvezoud eur priz na vo ket moien ken izellad. Med an emgleo ne bad ket hag ar besketourien a rank en em ganna evid lakaad ar batroned da zerhel d'ar priz roet. Klask a reont neuze en em gleved kenetrezo evid ma vefe pesked, kement-ha-kement, en oll vagou.

Goude ar brezel braz, ar zardineta a zalh mad atao : e 1938, mil bag a zo etre ar Hroazig ha Douarnenez o pesketa ar zardin. E fin an XIXved kantved, pesketourien Douarnenez o-doa roet lañs d'ar beskerez sardin war-zu ar su en eur groui ar Gelveneg : asamblez neuze o-doa tud Douarnenez hag ar Gelveneg gounezet ive Kiberen, Porz-Laez hag ar Hroazig. E 1935, en hañv, war 70 bag o pesketa ar zardin, 12 anezo nemedken a zo tud euz Kiberen er bourz ; perhenn ar bigi zo tud euz ar Gelveneg. Etre an daou vrezel e kroger da zevel eur moteur war ar bagou-sardin, med n'emañ ket toud an dud a-du d'ober kement-se : d'o zoñj, aon he do ar zardinenn rag trouz ar moteur. Koulskoude eo êset al labour : gounid a reer amzer ; evid dond endro ne'z eus ket da hedal e vefe an avel war an tu mad. Roeñvi e-pad eurveziou, gweled ar zardin krazet gand an heol, gweled ar banniel savet er frituriou da lavaret ez eo echu ganto prena : echu eo an amzer goz. E 1927, e Sant-Gwenole Penmarh e kroger da besketa gand ar bolinch : greet e vez ive ar poch braz deuz ar roued-mañ hag a bak ar pesked war horre ar mor en eur drei tro dro dezo. Kambreier yen a lakeer war ar bigi ha cheñch a ra penn-da-benn an doare da labourad : moien zo mond larkoh da besketa ha da besketa pesked all : ton, grilled. A-benn digemer an doareou nevez da labourad e saver porziou donnoc'h, kaeiou nevez, koc'huiou da werza pesked. Med all labouriou-ze a goust ker ha toud ar porziou ne hellont ket paea. E Douarnenez, en desped d'ar mod nevez da besketa, ne vo ket savet eur porz donnoc'h : d'an Orian-Keroman eo ez a arhant ar stad da zevel eur porz-usin. Ar memestra eo evid ar frituriou : ne jeñch ket an ostilliou. Med, dreist-oll, ma 'z a industri ar zardin da 'fall ez eo abalamour d'ar gwerza otoiou da Vro Spagn : evid gelloud kenderhel d'hen ober e rank ar Frañs, deuz he zu, prena marhadourez. Choaz a ra lakaad da zond 1 350 000 a vouestou-mir euz Bro Spagn goude ma ne implijer nemed 1 200 000 bouest er vro. Diwar goust kement-mañ, frituriou Breiz ne hellont ket gwerza ken ar 700 000 a vouestou a reont. Koulskoude sardin zo med diêz eo kaoud tud da brena, ar besketourien ne hellont ket ober frejou evid modernaad o bigi, kalz ar frituriou a rank serri an nor.

Goude ar brezel kazimant toud ar bigi-sardin a ra gand ar bolinch med ar zardin a deu da veza diêsoc'h da gavoud. Red eo mond pelloh war zu ar Marok pe er Mauritani. Lakaad a reer ar zardin er skourn ha dond en-dro da Vreiz. E 1950, goude beza bet ar porz kenta evid ar zardin, Konk-Kerne a jom a-zav gand ar zardineta.

E fin an XXved kantved ez eus kudennou e-leiz gand ar pesketerez : paka re a ra ar besketourien ; broiou estren a ra ive ; pelloc'h-pellañ e ranker mond gand ar bagou ; war rouesaad ez a ar pesked. Evid ar zardin n'eus kota ebed med difennet eo paka sardin a zindan 11 santimetr ; kontrolet e vez aliez lagadou ar rouejou. Eun niver resiz a aotregeziou-sardineta a vez roet evid ma na vefe ket re a besked paket : evel-se e chom ingal a-walh ar priziou hag ar besketourien a hell kendelher da labourad.

Marie-Françoise Keramprant – CRBC - UBO / UBE Brest

Un nebeud levrioù

Jean-Claude Boulard, L'épopée de la sardine, Un siècle d'histoire de pêches, Editions Ouest-France Ifremer, Paris-Brest, 1991.

Toute l'histoire de la Bretagne, Collectif, dir : Jean-Jacques Monnier et Jean-Christophe Cassard, Editions Skol-Vreizh, Morlaix, 1997.

Alain Croix, L'âge d'or de la Bretagne 1532-1675, Editions Ouest-France Université, Rennes, 1996.

Version française

La pêche à la sardine est une activité ancienne en Bretagne. Cependant, au XVIe siècle, en Cornouaille, ce sont surtout merlus, maquereaux et lieux que l'on pêche à l'aide de lignes. Les femmes sèchent ou salent ensuite le poisson. Dans le Cap une flotte de 90 bateaux emploie 1 400 pêcheurs. Cette économie très florissante dans ces communes va toutefois fléchir en raison, d'une part, de la concurrence avec la morue de Terre-Neuve, moins chère, mais aussi à cause de la diminution de la ressource. Les fermes de sécherie de poisson disparaissent. Les pêcheurs du Cap essayent alors de se reconvertir dans la pêche à la morue de Terre-Neuve mais le manque de succès lors de ces campagnes va vite les décourager.

C'est alors que survient ce que l'on peut appeler le miracle de la sardine. Les sardines qui d'ordinaire migraient dans le Golfe de Gascogne remontent maintenant jusqu'aux côtes bretonnes. C'est ainsi que les ports de pêche de Cornouaille, surtout Pouldavid, Audierne, Penmarc'h, Loctudi et plus tard Douarnenez, Port-Louis et Belle-Ile, se lancent dans la pêche à la sardine. La saison de la sardine va de juillet à mars. Elle se conserve beaucoup mieux que le maquereau ou le merlu. Après avoir passé deux semaines dans la saumure, elles sont ensuite lavées et soigneusement rangées dans des barriques pour être pressées afin d'en extraire l'huile. Une petite partie est aussi fumée. Elles sont ensuite acheminées vers Nantes, Saint-Malo, Bordeaux, et le sud de la France. De Saint-Malo elles partent pour Saint-Sébastien ou Bilbao et dans toute la Méditerranée car la population en raffole.

Au XVIIIe malgré la concurrence espagnole, anglaise et même française avec Saint-Jean-de-Luz, l'industrie de la sardine continue à bien se porter. Au XIXe siècle, Appert et Colin inventent la boîte de conserve : sur les côtes les conserveries apparaissent, d'Audierne au Croisic. Il faudra attendre le milieu du siècle, avec la ruée vers l'or et la guerre de Crimée, pour que le marché de la conserve prenne tout son essor. A la fin du siècle, la France est le premier pays exportateur de sardine : sur les 160 usines françaises, 132 sont implantées en Bretagne. 90 % de la production mondiale vient de France. Les conserveries emploient beaucoup de main-d'œuvre, des centaines de soudeurs, des milliers de femmes pour mettre les sardines en boîte. La densité de population augmente dans les villes de Cornouaille : en peu de temps, la ville de Douarnenez est passée de 1 800 habitants à 7 500 à la fin du siècle. En 1901 ce sont 20 000 personnes qui résident à Douarnenez-Ploare.

Mais la fin de ce siècle marque aussi le déclin de l'industrie de la sardine. Les propriétaires de conserveries font construire des usines en Espagne et au Portugal, la main-d'œuvre y est moins chère. Qui plus est, les campagnes de pêche y sont plus longues : dix mois au lieu de quatre en Bretagne. Très vite, les conserveries bretonnes en subissent le contrecoup, même si 150 survivent encore. On cherche alors à moderniser les moyens de production, les soudeurs-boîtiers sont remplacés par des machines. Les ouvriers se révoltent contre cette manière de faire et vont jusqu'à détruire leur outil de travail. Un vent de violence s'élève au pays des Penn-Sardin : à leur apogée les conserveries employaient 15 000 personnes. Celles-ci ne sont pas prêtes à laisser le chômage s'installer. En 1902, l'usine Masson à Douarnenez est saccagée par les soudeurs. Durant la grande guerre, en juillet 1917, 500 femmes d'Audierne se mettent en grève pour réclamer des augmentations de salaire. Pour les pêcheurs, les temps aussi sont durs. Entre 1880 et 1887, il y a pénurie de sardine. Les années 1896, 1897 et 1898 sont par contre fastes, les filets sont remplis à craquer. Mais malgré l'abondance, les pêcheurs ne sont pas mieux payés pour autant. Les conserveries font baisser le prix de la sardine à tel point que les pêcheurs ne rentrent plus dans leurs frais. Les bateaux doivent être rentrés le plus tôt possible, car sinon les pêcheurs prennent le risque de ne pas pouvoir écouler leur marchandise. En effet, les conserveurs n'achètent que la quantité de poisson nécessaire à leurs usines. Si les pêcheurs sont encore 32 000 en 1896, certains se retrouvent dans une grande misère, d'autres s'organisent et se battent pour faire valoir leurs droits contre les directeurs des conserveries. Ils font grève, organisent des manifestations souvent violentes, afin d'obtenir un accord avec les usines pour fixer un prix minimal d'achat au-dessous duquel il serait impossible de descendre. Mais l'accord est rompu et les pêcheurs doivent obliger les patrons à s'en tenir au prix fixé. Les pêcheurs s'entendent alors entre eux pour limiter la quantité de prises permises par bateau.

Après la grande guerre, la pêche à la sardine reste prospère. En 1938, elle emploie une flotte de 1 000 chaloupes entre Douarnenez et Le Croisic. A la fin du XIXe siècle, les Douarnenistes poursuivant la sardine vers le sud, avaient créé le port du Guilvinec. En s'associant, Le Guilvinec et Douarnenez avaient conquis Quiberon, Le Palais et Le Croisic. En 1935, durant l'été, sur les 70 embarcations qui pêchent la sardine à Quiberon, seulement 12 embarquent un équipage originaire de Quiberon ; les propriétaires des bateaux sont du Guilvinec. Entre les deux guerres, la motorisation des barques sardinières ne fait pas l'unanimité car on craint que le bruit du moteur n'effraie le poisson. Pourtant le travail en est facilité, le temps de route est réduit, pour rentrer il n'est plus nécessaire d'attendre que le vent soit favorable. Ramer pendant des heures, constater que la sardine a séché au soleil et arriver au port pour apercevoir le drapeau des conserveries annonçant la fin de la vente : ce temps est révolu. En 1927, à Saint-Guénolé Penmarc'h, on inaugure la pêche à la bolinche que l'on appelle aussi "ar poch braz" : il s'agit d'une petite senne qui permet d'encercler le poisson à la surface de l'eau. Les chambres froides apparaissent sur les bateaux, le travail change radicalement car cela permet d'élargir les zones de pêche et de diversifier les espèces comme le thon, la langouste. Ce nouveau type de pêche nécessite de nouvelles installations portuaires : approfondissement des bassins, construction de nouveaux quais, de criées-halles de vente. Mais tous les ports ne peuvent pas investir dans de telles infrastructures. A Douarnenez, malgré le progrès apporté sur les bateaux, il n'y aura pas de port en eau profonde. C'est à Lorient-Keroman que profitent les subventions de l'Etat pour ériger un port usine. Les conserveries subissent le même sort : les outils de production ne sont pas renouvelés. Mais la raison principale du déclin de l'industrie sardinière est lié au choix qu'a fait la France de poursuivre ses exportations d'automobiles avec l'Espagne, en échange de quoi elle accepte d'acheter de la marchandise espagnole : elle décide donc d'importer 1 350 000 boîtes de conserve alors qu'elle n'en consomme que 1 200 000. Les conserveries bretonnes ne peuvent donc plus écouler les 700 000 boîtes qu'elles produisent. La ressource existe mais il n'y a personne pour acheter, les pêcheurs ne peuvent engager les frais nécessaire à la modernisation de leurs bateaux, nombre de conserveries mettent la clé sous la porte.

Après guerre, presque tous les sardiniers sont équipés de bolinches mais la sardine se fait plus rare. Il faut aller la pêcher plus loin au Maroc ou en Mauritanie. Le poisson est alors congelé afin d'être ramené en France. En 1950, après avoir été le premier port sardinier, Concarneau renonce à la pêche à la sardine.

A la fin du XXe siècle les problèmes liés à la pêche sont nombreux : surpêche, concurrence avec les pays en voie de développement, éloignement des lieux de pêche, épuisement de la ressource. Pour la sardine, il n'y a pas de quota mais toute prise doit faire au moins 11 centimètre de long et les maillages des filets sont contrôlés. Afin de limiter les prises, un nombre restreint de licences est délivré chaque année de façon à ce que les cours du poisson restent stables et permettent aux pêcheurs de continuer à travailler.

Marie-Françoise Keramprant – CRBC - UBO / UBE Brest

Bibliographie

Jean-Claude Boulard, L'épopée de la sardine, Un siècle d'histoire de pêches, Editions Ouest-France Ifremer, Paris-Brest, 1991.

Toute l'histoire de la Bretagne, Collectif, dir : Jean-Jacques Monnier et Jean-Christophe Cassard, Editions Skol-Vreizh, Morlaix, 1997.

Alain Croix, L'âge d'or de la Bretagne 1532-1675, Editions Ouest-France Université, Rennes, 1996.

Marie-Françoise Keramprant

Transcription

Inconnu
Oh nann, n'eo ket eur micher evid ar re yaouank ! N'eus ken raport a-walh evid ar re yaouank.
Fañch Broudic
N'eus ken ?
Inconnu
Nann, nann.
Fañch Broudic
Domaj eo !
Inconnu
Petra 'rez, n'om ket kap d'atrapi ar SMIC pell a zo ! Ya, ya, ha labourad bep noz. Homañ zo eur vicher ar re 'neus eur pension. Evid ar re yaouank n'eus tra 'bed ! Nann.
Fañch Broudic
Eun eur hanter diouz ar mintin e porz Treboul e-kichenn Douarnenez. Emañ ar Masabielle o kuitaad gand eiz den er bourz. Ar mestr Andre Moalic ha seiz martolod. Bep noz int gouest da vond e-giz-se da besketa ar zardin gand ar rouejou tro, gand ar bolinj. Sanset eo ar sondeur da ziskuilia peleh 'zo sardin med an noz-mañ n'eus ket kalz !
(Bruits)
Fañch Broudic
Arabad sponta ar zardin gand goulou re sklêr, sed ne weloh ket taoler ar roued er mor. Tri hant ha ugent metr a hed a ra ar roued. Hag eur hrogad mad a labour a vo evid sevel anezañ. Ar zardin a-vad a zo eur pesk kaprisiuz hag an noz-mañ 'm-eus aon e vo nebeud a beskerez.
Inconnu
A-wechou 'zo labour. En deveziou paseet a oa labour peogwir 'oa leun a besked, med paz hirio, hirio oa tra ebed. Setu e-giz-ze vo ket leun a labour hirio…
Fañch Broudic
Med sardin zo atao barz ar bê memestra !
Inconnu
O marteze emaint-int er-mêz. Ha dond a raint en-dro ! An dra 'zo sur, pezavare ? An dra-ze ni eo ! Marteze warc'hoaz, 'barz lod !
Fañch Broudic
Ar zizun paseet 'peus greet pemzeg tonenn 'm-eus aon !
Inconnu
Pemzeg ? Seiz ha tregont euh...Penaoz 'vez laret an dra-ze ? Seiz ha tregont. Hag er goañv a oa chomet leun da vond kuit deuz ar rouejou. Ar rouejou 'oa leun ; ne oam ket kap da gas anezo toud 'barz ar vag. Ar vag... deuz a-raog war dreñv.
Fañch Broudic
Eun tamm bihan gwelloh e vo an eil taol roued eüruzamant war-dro pemp eur hanter diouz ar mintin. Pesketa ar zardin a vez greet kasimant e-doug ar bloaz med a-wechou vez ken dister ar werz ken n'eo mad ar zardin nemed evid ober boued d'ar hizier. Abalamour da ze e vez klasket bremañ ober "conserves" mod nevez pe "filets" gand ar zardin.
(Bruits)
Fañch Broudic
Pa vez re a zardin ha pa vint re vraz, ar vareourien a bren daou hant lur koz ar hilo nemetken hag a-wechou nebeutoh !
Inconnu
A-wechou daou ha pevar ugent hag ar mareour a rewerz anezo daou vil lur ! Pad an hañv pa an douristed 'zo aze !
Fañch Broudic
Ha piou a breno evid goañv ?
Inconnu
Ar frituriou peogwir bremañ 'zo eur fritur du-ze ive Sibour ar re-ze a ra "filets" ganto ! Aze 'm-eus kavet eun "débouché" doug ha ma pado.
Fañch Broudic
Setu c'hwi a werz da Sibour hag ar frituriou a-hann a bren bar Méditérannée.
Inconnu
Ya, bizarre an dra-ze med e-giz-se 'mañ an traou.
(Bruits)
Fañch Broudic
E Douarnenez n'eus ket mui nemed diou vag oh ober ar beskerez sardin ha deg all etre ar Gelveneg ha Konk-Kerne. Pa vez leun a beskerez neuze, eun tri ugent tonenn a vez degaset bemdez d'ar hrie da Zouarnenez. Hirio a-vad p'en em gav ar Masabielle a-benn eiz eur diouz ar mintin dirag ar hrie n'he-deus ket muioh evid tri hant kilo da ziskarga. Sellet 'vo mad ar priziou : unneg kant lur evid ar re vihan, pemp kant lur koz evid ar re vraz. Med ne vez ket bemdez kemend-all na tost !
Inconnu
Ma 'vefe bet eun tammig priz e vefe bet moyen da etali ar bagou nevez... Aze ez eus bet greet unan deuz Kombrit : ar re-ze a ra war an anchois, war ar brilli, eun tammig toud. Amañ n'eus ket kalz a "débouchés". Amañ 'zo just sardin. Brilli a-wechou, n'eus ket traou all, war Masabielle. Ni on-eus da vond beteg Konk, beteg Groix... war an tu-ze.