Retour à accueil

Mont da labourat en Amerik [Aller travailler aux Etats-Unis]

15 janvier 1989
10m 14s
Réf. 00852

Notice

Résumé :

Ganet e 1901 e Kastell-Nevez-Ar-Faou, Marie-Josèphe Citarel a ziviz e 1927 ober evel pemp eus he breudeur : kuitaat ar vro ha mont da labourat en Amerik asambles gant he gwaz. [En 1927, Marie-Josèphe Citarel, née en 1901 à Châteauneuf-du-Faou, décide de suivre l'exemple de cinq de ses frères : quitter le pays et partir avec son mari travailler aux Etats-Unis.]

Type de média :
Audio - Radio
Date de diffusion :
15 janvier 1989
Source :
Radio France (Collection: Beilhadeg e Breiz Izel )
Personnalité(s) :
Marie Joseph Citarel
Thèmes :
Lieux :
Langue :
Breton

Éclairage

Animatour e Radio Breizh-Izel etre 1982 ha 1994, Daniel Jekel a zo mouezh an abadenn "Beilhadeg e Breizh-Izel", un abadenn savet gantañ, e-lec'h ma glasko bezañ an tostañ posubl eus tud ar vro en ur vont e darempred gante ha dastum pinvidigezh hor sevenadur ha memor ar vro.

Ganet Marie-Josèphe An Du e 1901 e-barzh ur familh a 16 bugel, Marie-Josèphe Citarel a ziviz kuitaat he bro d'an oad a 20 vloaz evit mont da labourat e Normandi hag e 1927 a choaz treuziñ ar mor bras evit mont da labourat en Amerik asambles gant he gwaz : re baour e oa he zud ha re start ar vuhez er gêr evit chom pelloc'h war ur menaj a 12 devezh-arad. Heuliañ a ra neuze roudoù he femp breur kozhañ aet a-raok-hi eno evel kalz eus he c'henseurted eus ar Poher pe ar Menezioù Du. Tremen a ra eno toud he buhez labour e New-York hag a deu en-dro da Vreizh e 1957 war he leve, e Kastell-Nevez-Ar-Faou, e-lec'h e varv e 2009 d'an oad a 108 vloaz.

Marie-Josèphe Citale n'ankouao biken he brezhoneg nag ar c'hanaouennoù desket ganti er gêr pa oa bihan evel hini Ar Plac'h manket pe c'hoazh gwerz An abalardig e adkaver er Barzaz Breiz : "Me a oar ur son hag a lak an neñvoù da frailhañ, ar mor bras da zridal hag an douar da grenañ". Plijout a rae dezhi an dañs, ar gavotenn mod Dardoup, ar c'han ha diskan hag ar biniou-bombard. E-barzh an atersadenn-mañ e teu en-dro war he buhez hag he envorennoù : ar foarioù bras e Kastell-Nevez, ar frikoioù...

Ifig Troadec - Dastum

Version française

Créateur et animateur de la fameuse émission "Beilhadeg e Breiz-Izel" (Veillée en Basse-Bretagne) de 1982 à 1994 aux débuts de la station Radio Bretagne Ouest, Daniel Jéquel a su conjuguer radio de proximité et richesse du contenu en faisant vivre et entendre la mémoire de tout un pays.

Née Marie-Josèphe Le Du en 1901 dans une famille nombreuse de 16 enfants de la petite paysannerie pauvre de Châteauneuf-du-Faou (la ferme familiale ne compte que 6 hectares), Marie-Josèphe Citarel s'expatrie une première fois à 20 ans pour aller travailler en Normandie puis décide en 1927 de suivre l'exemple de 5 de ses frères et de beaucoup de ses compatriotes du Poher ou de la région de Gourin et des Montagnes Noires déjà installés en Amérique. Elle part aux Etats-Unis avec son jeune mari et passe toute sa vie active sur place à New-York. Elle revient en 1957 en Bretagne pour sa retraite et retrouve son pays de Châteauneuf où elle s'éteint en 2009 à 108 ans.

Marie-Josèphe Citarel n'oubliera jamais son breton ni son fabuleux répertoire de chants qu'elle tenait de ses parents, à l'image de Ar plac'h manket ou de la gwerz An abarladig, que l'on retrouve dans le Barzaz Breiz : "Me a oar ur son hag a lak an neñvoù da frailhañ, ar mor bras da zridal hag an douar da grenañ" ("Je connais une chanson qui fait fendre les cieux, tressaillir les océans et trembler la terre"). Elle avait une passion pour la danse, la gavotte Dardoup, le kan-ha-diskan et le biniou-bombarde. Elle revient dans cet interview sur son parcours et sur ses souvenirs d'enfance : des foires de Châteauneuf aux fricots et repas de famille...

Ifig Troadec

Ifig Troadec

Transcription

Daniel Jequel
Dedennet oc'h bet diouzhtu da vont da labourat en Amerik ? Ne faote ket deoc'h chom da labourat e-barzh lec'h all er Frañs lakomp ?
Marie-Josèphe Citarel
Ne oa ket labour e-barzh Frañs. Petra em bije graet e-barzh Frañs ? Me a zo bet un tamm o labourat e-barzh Frañs ivez. E oan kaset d'an Normandi du-hont, da Honfleur, da labourat gant teir gozh, teir gozh ne oant ket kozhoc'h evidon, met d'ar mare-se ! D'ar mare-se me a oa ugent vloaz. N'ho peus ket nemet soñj peseurt buhez am boa gant teir gozh e mod-se. Hag em boa graet pemp bloaz e giz-se. Ha toud ma arc'hant, ar pezh a c'hounezen, e tigasen toud, toud d'ar gêr, toud d'ar gêr. A-wechoù e vije kaset ma fae un hañvezh d'ar gêr [ ] evit sikour ar re-all e-barzh ar gêr. P'am boa tapet pemp bloaz war'n ugent, neuze am boa soñjet... A-benn neuze e oa deuet da soñj din e oa poent din soñjal bevañ ma unan ivez. Hag em boa despunet trawalc'h à peu près. Paeet mat e oan d'ar mare-se, paeet mat e oan. Hag evel am boa despunet trawalc'h hag an dra-se en deus paeet ma hent dont d'an Amerik da ma gwaz ha din. Ma gwaz a oa eus ur familh vras ivez, met n'en doa ket gwenneg respet anezhañ peogwir evel toud ar re [ ] a gase arc'hant d'e dud ivez. Peogwir e oa familhoù bras hag n'en doa ket gwenneg respet anezhañ. Hag em boa graet an demarchoù toud. Ar bateau e kouste a-benn neuze daou vil...
Daniel Jequel
Daou vil lur ?
Marie-Josèphe Citarel
Daour vil lur e kouste ar bateau dre pep den. Ha me am boa pemp mil ! Setu e chomo mil lur ganeomp c'hoazh p'em bo debarket e-barzh an Amerik.
Daniel Jequel
Ha penaos ho peus kavet ur plas evit mont d'an Amerik ? Penaos ho peus desidet kuitaat Pariz evit mont d'an Amerik ?
Marie-Josèphe Citarel
Ar bloaz e oan dimezet, ma gwaz a oa e-barzh Pariz ha me a oa e-barzh Bretagne. Eñ a zo deuet e vacances hag en em rankontret er mod-se. Hag eñ a oa o soñjal o klask chom e-barzh Pariz. Met me ne blije ket Paris din ha me am boa lâret : me a renk mont d'an Amerik ! C'hoant am boa da welout bro ivez, mont kuit deus... Ma breudeur a-benn neuze a oa toud, kalz deusoute, pevar bennaket, pevar, ma breur kozhañ, pevar-pemp e oant a-benn neuze e-barzh an Amerik, pemp breur a oa e-barzh an Amerik. Setu ne oa ket risk din.
Daniel Jequel
Nann...
Marie-Josèphe Citarel
Ha ma c'hoar gaer a oa enan. Setu mimp am boa tud da zegemer ac'hanomp. Met an dra-mañ a oa e-barzh Lodi. Met da Lodi ni a zo deuet da New-York diouzhtu da glask labour. Ha en em adres diouzhtu d'ar Consulat français, ha deus aze e-giz-se goude se ni a zo aet d'ar Bureau de placement français : kavet labour diouzhtu ! Met ma breudeur a lâre din : kavout a refet e-barzh an uzin e giz-mañ hag a bremañ. Met ma gwaz ne faote ket dezhañ chom asambles gant ar re all ha ne meump ket bet melañjet goude se, peogwir ni a zo chomet e-barzh New-York hag ar re all a zo o chom e-barzh Lodi tre da vetek 33-34 pa oa deuet an dépression gante. Aze int deuet da Frañs. Met ni n'omp ket deuet da Frañs : me a zo chomet e-barzh du-se peogwir n'em boa ket arc'hant dont da Frañs a-benn neuze. Ne oa ket arc'hant deusomp hag ar pezh a veze graet, e veze debret toud. Hag ma gwaz ma veze ur gwenneg supplément oa en tête digant ar Bourse dija. Eñ en doa gwelet la banque e-barzh Pariz aze e-giz-se. Aze 'zo moien d'ober arc'hant founnus, founnus, met ne meump ket graet arc'hant founnus e mod-se.
Daniel Jequel
Nann.
Marie-Josèphe Citarel
Setu ni a chomet da uzañ, uzañ, labourat, labourat, labourat. Cà a fondu ! Teuzet e-giz ma vez lâret, teuzet toud !
Daniel Jequel
Ha penaos ho peus kavet an Amerik, peogwir an dra-se zo ur vro ne anvezec'h tamm hag oc'h degouezhet... Petra ho peus remarket d'ar c'hentañ ?
Marie-Josèphe Citarel
Da gentañ an tier uhel-kaer, met da gentañ an hini a zebark e-barzh an Amerik, ni a zo debarket e-barzh un takad paour awalc'h, le bas de la ville. E-barzh ar c'hatorzième e meump debarket. An dra-se a zo un tammig hag a lâret Chinatown, ur machin paour [ ] kalz a chinoaed ha bep seurt, reoù zu. Met goude-se e oamp aet e-barzh kreiz kêr. Me a zo bet e-barzh ur c'hartier à peu près, ur c'hartier prop e-barzh bord East River. Hag aze e oa Rockfeller Center. Aze e vez graet an Institut Rockfeller. Ha goude-se neuze aze a zo graet un ospital vras, an ospital Laënnec. En ur c'hartier mat e oamp e bord ar river pelloc'h, e bord ar rivière, war ar branche de mer... Goude se me a zo aet da glask labour d'ur privé, peogwir aze oc'h lojet ha maget setu ar pañsion ken ho peus gallet kavet ur roulamant. Start eo bet ar vuhez eno.
Daniel Jequel
Setu e oac'h dispartiet deus ho kwaz neuze ?
Marie-Josèphe Citarel
Ha nann, ni a oa aet hon daou asambles da labourat...
Daniel Jequel
Ho taou e-barzh am memes tiegezh ?
Marie-Josèphe Citarel
Keit ha meump gallet ober. Met goude se e oa degouezhet un dra all : me a oa degouezhet e-barzh an Amerik, ma faotr a zo ganet eizh miz war-lerc'h e oamp degouezhet e-barzh an Amerik. N'ho peus ket met gwelet ! Ha setu ne oa ket arc'hant, ne ouiemp ket al langaj, ma gwaz nevoa ket kalz a labour anezhañ. Me nevoa labour ha ne baee ket !
Daniel Jequel
Peseurt labour na rec'h ?
Marie-Josèphe Citarel
Me a oa o labourat e giz-se e-barzh ar privé, e-lech ma reer toud an traoù, général e giz ma vez lâret, bonne à tout faire. Goude se neuze pa oa kavet labour, peogwir ma gwaz hennezh a oa aet d'un hôtel, komañset da gentañ e-barzh ar guzin, e-barzh touesk ar c'haselodennoù. Ha goude se neuze evit ober boss, a reemp d'an dra-se, débarasseur, ha goude se d'ober garçon. Ha goude se en deus graet neuze... A-benn ar fin eo aet etre d'uhelder, petra, setu. Met pell eo bet a-benn eo aet betek aze e giz-se.
Daniel Jequel
Ah ya ?
Marie-Josèphe Citarel
Ya. Dav e vez d'ober deskiñ al langaj. Met seizh vloaz war 'n ugent en deus graet eñ e-barzh ar Waldorf Astoria. Honnezh a zo e-barzh al lec'h a zebark toud an touristed priñsipalañ e-barzh an Amerik. Honnezh a zo un hôtel vras, un hôtel luxe, petra. Aze e giz-se eo bet eñ e-pad seizh vloaz war 'n ugent. Hag en deus dalc'het neuze head waiter... Me n'on ket gouest da lâret an dra-mañ e brezhoneg ! Head waiter, capitaine bennak, kabiten ! Ha goude se an hani a zo uheloc'h. Eñ a oa o zirijañ ar re all, petra. Enfin, met start eo bet ar vuhez... Ar re en doa ur vicher a-raok pec'h eont di, ar re-se a oa aes dezhe. Ar re-se nevoa ket nemet goul mont war o micher. Ha setu ar re-se en doa ur vicher hag a gontinue, petra. Met an hani n'oa micher ebet. Ma gwaz n'oa ket micher ebet. Ma gwaz a oa mengleuzier pe oa yaouank ha goude se e oa aet da Bariz agent de ville, petra. Aze en deus graet daou vloaz a-raok mont en Amerik. Met daou vloaz goñje en deus graet neuze. Eñ en deus graet daou vloaz goñje ha neuze bet e-barzh an Alemagn d'ober... Enfin.
Daniel Jequel
Met ne blije ket deoc'h ar vil vicher bet o labourat e-barzh Pariz ?
Marie-Josèphe Citarel
Nann ne blije ket din Pariz abalamour ne oa ket moien da gaout tier e-barzh Pariz ha ni a oa o chom e-barzh ur mansarde, peus ket nemet soñjal, gant un tamm lucarne, dindan an doen, ha bihan ! Ne oa ken met punaises toud ! O biskoazh n'em eus bet un toull .. Ha ne oa netra ebet, confort ... Les waterioù a oa dans les escaliers, e-barzh an traoñ, e-barzh an diri. Met n'ho peus ket met gwelet. Peseurt buhez ho peus ! N'och ket gouest d'ober netra ebet ! Da dommañ tamm boued ! Ne oa ket moein da vevañ e-barzh un toull e mod-se ! Nann vat, e vin sod e-barzh ! Ma vezen chomet e-barzh Pariz [e vin me kaset e-barzh ar c'hrabanoù]. Nann vat, netra d'ober ! E-barzh New-York memestra e oa bet agreabl ! [ dre vare] e veze plijadur o c'haloupat ar vagazinoù bras, gwelet traoù vrav na pa mijemp ket arc'hant met gwelet a raemp anezhe memestra. A-wechoù ho pije liñselioù [ ].
Daniel Jequel
Met ne vije ket prenet deoc'h ?
Marie-Josèphe Citarel
Diouzhtu e c'hounezec'h an tamm arc'hant e c'hallec'h... Gant ur pae e-barzh ur sizhun e c'hallet en em wiskañ diouzhtu. E-barzh ar Frañs ne oac'h ket evit ober mann all. Aze e kontez diouzhtu ar pezh 'teus gounezet en da sizhunvez ha c'hallit lamm ha mont d'ar magazin : allez me am eus c'hoant da gaout dra-mañ dra, e c'hallit prenañ diouzhtu ha chom a ray ganeoc'h c'hoazh ! Hag ho poued : maget mat ! Ar boued a oa gwelloc'h e-barzh an Amerik. Ya ? Aze e oa kig mat ! Peogwir bep sul, amañ n'och ket gouest da brenañ ur gigot bep sul amañ a gement oc'h. N'en em gav ket arc'hant e-barzh ar gêr da brenañ ur gigot bep sul, hañ. E lec'h e-barzh eno ni a c'halle kaout ur gigot d'ar sul evit ar familh ha veze debret diouzhtu. A-benn al lun d'an noz e veze graet sandwich hag e-barzh lec'h all ne veze ket tamm ebet. Met ne veze ket epargnet, met bevet mat a raemp e-barzh an Amerik.
Daniel Jequel
Ya ?
Marie-Josèphe Citarel
Bevet mat a raemp, labourat a raemp. Met gant ma fae me a c'halle dalc'hen boued ha ma gwaz a chome toud e bae gantañ. Met teuziñ a rae anezhe. Ne oa ket gouest da zalc'hen daou wenneg anezhañ. Fumiñ a rae, met n'eo ket an dra-se, ne oa ket kalz a dra. Met muioc'h amzer a basee e-barzh ti ar broker evel ma vez lâret. N'on ket petra a vez lâret deus an dra-se e brezhoneg anezhañ, ar broker, ti ar Bourse, petra. Muioc'h amzer a basee aze evit ma basee e-barzh al labour. E labour a rae e eizh eur à peu près, met goude-se neuze a deue da gemer e repos evit dont founnus, founnus, da welet peseurt mod e yae an traoù. Dont a rae gantañ kement a vachin toud : me a ray arc'hant, me a ray arc'hant, me a ray arc'hant ! Met nevoa ket graet arc'hant. Ar arc'hant a veze graet a veze kollet founnusoc'h evit ma veze graet !