Al laezh e Breizh [La production et la transformation du lait]

06 janvier 1972
04m 48s
Réf. 00605

Notice

Résumé :

Ur beizantez o werzhañ amann war ar marc'had ha daou saver saout, tad ha mab, o kontañ ar cheñchamantoù 'zo bet en o ziegezh evit modernaaat : meur a zoare a zo da broduiñ laezh e Breizh e 1972, un nebeut mizioù a-raok brezel al laezh. [De la paysanne qui vend son beurre sur les marchés à l'exploitation familiale – père et fils – qui a modernisé son installation pour produire plus de lait, un aperçu de la production laitière en Bretagne, quelques mois avant la grève des livraisons, la célèbre guerre du lait menée dans l'Ouest pour obtenir de meilleurs prix. ]

Type de média :
Date de diffusion :
06 janvier 1972
Source :
ORTF (Collection: Breiz o veva )
Langue :
Breton

Éclairage

Daoust ma chom, e 1972, peizanted bihan o werzhañ amann war ar marc'hadoù, evel ar vaouez a weler o respont da Fañch Broudic, eo produet an darn vrasañ eus ar laezh Breizh war ur mod greantel. Milieroù a dud a denn o c'hounidegezh eus al laezh, war ar maezioù, met ivez en uzinoù e lec'h ma treuzfeurmer al laezh. Brasaet eo bet an atantoù, mekanikoù a zo bet staliet, kontrolet e vez al laezh alies, kresket eo an niver a bennoù chatal e pep tiegezh ha gwerzhañ a ra ar broduerien o laezh d'ur c'hooperativ, hervez prizioù ar marc'had, ha n'eo ket hervez koustoù e labour. Un nebeut mizioù goude an abadenn-se e tarzho ur stourm a zo bet anvet brezel al laezh: abalamour da briz al laezh re izel evit ma c'hellfe ar broduerien bevañ e nac'h kantadoù diouto kas o laezh d'ar c'hooperativoù, ur mizvezh pad, e miz Mae 1972. Mont a ra al laezh d'ar fozioù. Un nebeut araokadennoù a vo e-keñver ar priz da heul ar stourm kalet-se.

En diell-mañ ez eer davet ur vaouez n'he deus nemet pemp buoc'h laezh hag a gendalc'h da werzhañ he laezh war eeun d'an dud, ha da c'houde e weler un tad hag ur mab o tisplegañ penaos o deus cheñchet o zoareoù da labourat: brasaat ar c'hraou, prenañ ur mekanik, gwiriañ bemdez eo mat al laezh. Ha gwelet a reer ivez e teu da vezañ diaes kaozeal, e brezhoneg, eus al labour peizant, rak ret eo implijout gerioù galleg damdroet e brezhoneg evit displegañ ar mekanikoù hag ar vicher nevez.

Mathieu Herry - Kalanna

Version française

Même s'il reste, en 1972, des petits éleveurs comme cette dame qui vend du beurre sur les marchés et qui répond à Fañch Broudic, la grande majorité du lait produit en Bretagne l'est de manière quasi iindustrielle. Des milliers de personnes vivent de cette production, dans les campagnes mais aussi dans les usines où le lait est transformé. Les fermes ont été agrandies et modernisées et des machines ont été installées, notamment pour la traite. Le nombre de bêtes par exploitation a augmenté en conséquence et les producteurs vendent leur lait à des coopératives, créées par eux au départ, mais désormais acquises au fonctionnement de marché. Le prix de revient n'entre plus, ou peu, dans le calcul du prix de vente. C'est ce que regrettent des éleveurs interrogés dans ce numéro de Breiz o Veva...

Quelques mois après l'enregistrement de cette émission éclatera d'ailleurs la lutte baptisée "guerre du lait" : pour réclamer un prix d'achat plus élevé pour leur lait, des centaines de producteurs refusent de livrer les industriels en lait, pendant le mois de mai 1972. Le lait coule dans les fossés et les camions de collecte sont bloqués sur les places de villages. Ce combat dur permettra d'obtenir quelques améliorations temporaires sur les prix.

Dans cet extrait, on rencontre tour à tour une vieille dame qui n'a que cinq vaches laitières dans sa ferme et un père et un fils qui expliquent à quel point leur travail quotidien a changé : l'agrandissement de l'étable, l'achat d'une machine à traire, les contrôles répétés pour s'assurer de la qualité du lait. On note d'ailleurs à cette occasion l'apparition de difficultés pour exprimer, en breton, ces changements. Les mots français sont prononcés "à la bretonne" en l'absence de mots connus en breton.

Mathieu Herry - Kalanna

Mathieu Herry

Transcription

Fañch Broudig
Dont a rit amañ da werzhañ amann bep sadorn ?
Gwerzhourez Amann
Ya.
Fañch Broudig
Ya. Ha perak e kavit gwelloc'h dont da werzhañ amann amañ?
Gwerzhourez Amann
Amañ e vezan bep sadorn, Habitud da zont koa.
Fañch Broudig
Ya. Pell zo e teuit amañ ?
Gwerzhourez Amann
O ya, 'pennad zo e teuan amañ.
Fañch Broudig
Ne vefe ket gwelloc'h ganeoc'h gwerzhañ ho laezh d'un uzin bennak ?
Gwerzhourez Amann
O nann, 'vez gwelloc'h ganin ober va amann ha mont d'ar marc'had da c'houde
Fañch Broudig
Ha gwelloc'h gounidigezh marteze ho peus ivez ?
Gwerzhourez Amann
Erfin, ouezan ket, 'm eus ket graet james en-dro d'al laezh.
Charlez Ar Gall
Marc'had an amann e Breizh hiriv an deiz n'eo ket kalz a dra ken.
Charlez Ar Gall
Rak ma'z eo deuet ar vro da vezañ koulz lavaret an hini gentañ e Frañs da broduiñ laezh, ne vez ket graet al laezh hiriv evel ma veze graet gwechall. Milieroù a dud, ha n'eo ket hepken labourerien-douar a denn hiriv o gounidigezh eus al laezh. Ha, meur a stumm a zo da se. Ha, ma'z eus ur stumm a wechall c'hoazh e meur a blas, peurvuiañ eo aet an traoù war vodernaat da vat.
Fañch Broudig
C'hwi, itron Pellen, a zo amañ gant ho kwaz o terc'hel un tiegezh bihan sañset ?
Itron Pellen
O ya.
Fañch Broudig
Ya. Pegement a zouar 'zo ?
Itron Pellen
Dek devezh-arat.
Fañch Broudig
Hag un toullad saout laezh ho peus neuze ivez ?
Itron Pellen
Pemp buoc'h laezh.
Fañch Broudig
Pemp buoc'h laezh ?
Itron Pellen
Ya.
Fañch Broudig
Met gant al laezh ho pez diganto, e rit amann amañ er gêr e gav din ?
Itron Pellen
An daou seurt a reomp.
Fañch Broudig
Da lavaret eo ?
Itron Pellen
Gwerzhañ a reomp laezh deus an ti ivez.
Fañch Broudig
Da dud deus kêr ?
Itron Pellen
Da dud kêr, ya !
Fañch Broudig
Ya. Met ne werzhit ket tamm 'bet da...
Itron Pellen
D'al laiterie ? A nann.
Fañch Broudig
Nann ? Ha daoust hag ret eo deoc'h kaout saout laezh evel-se evit kaout ur gounidigezh mat, lakomp ?
Itron Pellen
O ya, oblijet 'omp.
Fañch Broudig
Ya. Ma na vefe ket a saout laezh ne deufec'h ket a-benn ?
Itron Pellen
O, sur mat nann.
Fañch Broudig
Ur bloaz 'zo ho peus graet ur c'hraou nevez amañ evit ho saout laezh ?
Paotr al laezh
Ya.
Fañch Broudig
Hag an dra-se n'eo ket bet ur gwall labour 'vidoc'h ?
Paotr al laezh
Eo, kalz labour, peogwir hon eus graet anezhañ ni hon-un. N'eus ket bet kalz ouvrierien ganeomp.
Fañch Broudig
Neuze n'en deus ket koustet ken ker memestra ?
Paotr al laezh
Aa, nann ! Pas tre memestra, kalz hon eus gounezet en ur ober en hon-unan.
Fañch Broudig
Ya. Met pegement a saout laezh o peus da lakaat 'barzh ar c'hraou betek bremañ ?
Paotr al laezh
Bremañ 'z eus tregont. Abaoe c'hwec'h miz bennak 'zo, a-raok ne oa ken pemp warnugent, hag c'hwec'h miz a-raok ne oa ken ugent.
Fañch Broudig
Ha perak ez it war greskiñ, da gaout muioc'h a saout laezh e-mod-se ?
Paotr al laezh
Oh deomp da gaout muioc'h laezh, e soñj gounit muioc'h.
Fañch Broudig
Ha koulskoude e rit saout kig ivez ?
Paotr al laezh
Ya, 'nebeut saout kig 'zo ganeomp amañ. E soñj emaomp rantriñ 'nezho bremañ, Emaomp oc'h ober ur c'hraou all 'vit lakaat 'nezho 'benn teuio ar goañv, evit rantreal re 'zo maez.
Fañch Broudig
Daoust hag e kav deoc'h eo labourus sañset kaout saout laezh ?
Paotr al laezh
Muioc'h labour 'zo gant ar saout laezh 'vit gant ar saout kig. Met 'pezh 'zo 'peus arc'hant, bep miz 'peus arc'hant da gaout 'vit o laezh. Ha 'vit ar saout kig, ranker gortoz ur vloaz pe zaou 'vit kaout.
Fañch Broudig
Ya. Ha gant ar saout laezh e vezec'h stag, n'eo ket hepken ar saout a vez stag, met an dud a zo stag...
Paotr al laezh
Ha kalz a labour 'zo ganto, peogwir rankoc'h goro. Bemdez d'ar mintin ha bemdez d'an noz, koulz d'ar sul 'vel forzh peseurt devezh.
Fañch Broudig
Petra 'zo ret ober evit kaout laezh a galite vat sañset ?
Paotr al laezh
Neuze, ranker sogniañ mat ar saout, goro 'nezho mat, gwalc'hiñ o bronnoù dezho a-raok goro 'nezho, ha gwalc'hiñ mat ar podoù o lakaat laezh ha tout an dra-se ha kempenn mat an transfert.
Fañch Broudig
Ya, ur mekanik nevez flamm ho peus sañset da c'horo ar saout amañ c'hwi, nann ?
Paotr al laezh
Ya, n'eus ken met bloaz 'zo mañ bet lakaet ganeomp.
Paotr al laezh 2
Oh leun a draoù. Oa installet ur machin goro nevez a ya al laezh e-unan 'barzh ar bak.
Paotr al laezh
An dra-se, ar machin a vez graet anezhañ le transfert.
Fañch Broudig
War-eeun ? War-eeun.Ya, met daoust ha kontroliñ al laezh a rit c'hwi, lakaat kontroliñ anezhañ ?
Paotr al laezh
Ya pemp bloaz bennak 'zo, reomp le contrôle laitier.
Fañch Broudig
Ya, hag un dra vat eo an dra-se ?
Paotr al laezh
Ya, 'vel-se peogwir ober a ra ur selection loened. Dre loened fall 'vez eliminet, hag e vez prenet ar re all peotramant dalc'het ar re vat.
Fañch Broudig
Hag evit 'pezh a sell ar boued ? Ar boued da reiñ d'ar saout ? Ret eo kaout boued a zoare da reiñ dezho ivez ?
Paotr al laezh
Ah ya. Un tammig a toud vez roet dezho, betarabez, maïs, bleud.
Paotr al laezh 2
Ar boued rank bezañ ekilibret 'giz ma vez lavaret. Gouzout a reer n'eo ket a-walc'h, ret reiñ un tamm a bep seurt dezho.
Fañch Broudig
Ya, kempouezañ mat.
Paotr al laezh 2
Ya. Bremañ 'barzh ar maïs n'ez eus ket azot a-walc'h, setu omp oblijet da gomplementer gant ur matière all.
Fañch Broudig
Ha pegement a litradoù laezh a zo bet gant pep buoc'h aze bremañ?
Paotr al laezh
Bremañ, bemdez peotramant 'pad ar bloaz? Ah, bremañ n'eus ket kalz evit c'hoazh, 'michañs augmento, met bremañ n'ez eus ken met tri mil pemp kant litrad laezh.