Petra eo ar brezhoneg ? [Qu'est-ce que la langue bretonne ?]

28 janvier 1971
04m 27s
Réf. 00503

Notice

Résumé :

Orin ar brezhoneg hag e rannyezhoù displeget gant François Falc'hun, kelenner e Skol-Veur Brest. [François Falc'hun, de l'Université de Brest, nous renseigne sur l'origine du breton. Il présente les différents dialectes en montrant leur délimitation sur le territoire, puis des exemples des différentes prononciations sont donnés.]

Type de média :
Date de diffusion :
28 janvier 1971
Source :
ORTF (Collection: Breiz o veva )
Personnalité(s) :
Lieux :
Langue :
Breton

Éclairage

Gwelet e vez amañ ur gentel e brezhoneg kaset da benn gant ar chaloni François Falc'hun, ginidik deus Bro-Vrest (Ar Vourc'h-Wenn 1909-1991). Anvet e oa bet ar beleg leonat-se e penn kador ar c'heltieg e Skol-Veur Roazhon e 1945. Gouestlet e oa e dezenn doktorelezh pennañ da istor ar brezhoneg da geñver an douaroniezh yezhoniel. Studiet e vez en e eil tezenn sistem kensonennoù ar brezhoneg en ur gemer harp war ar sonadouriezh arnodel. O vezañ ma vage un enebiezh taer ouzh un emsav Breizh, diskred warnañ da vezañ aet a-du gant an Alamaned e-pad ar brezel, e savas un doare-skrivañ "ar skolveurieg", kinniget e 1953 gant ar pal kemer plas ar "peurunvan" degemeret e 1941. E daou du e voe dispartiet an emsav diwar se, ha kement-se a laosk war wel gloazadennoù n'int ket pareet evit c'hoazh.

Aluzenner ar Bleun-Brug e oa ar chaloni Falc'hun kerkent a 1956 (kevredigezh sevenadurel katolik), ha kement-se en tu all d'e labour skol-veur.

Ar pep brasañ deus skridoù ar chaloni Falc'hun a zo e galleg, evitañ da gomz e yezh vamm eus ar c'hentañ.

Ar pennad film kinniget amañ a ziskouez ar Chaloni Falc'hun o tisplegañ ur renabl deus e dezennoù a denn deus ar brezhoneg, yezh keltiek bev indezeuropat deuet deus ar Reter. En em gavout a ra ar Gelted kentañ e trowardroioù dour eien ar stêr Rhin hag ar stêr Danub. Aet int da aloubiñ Breizh-Veur hag ar Vro-Iwerzhon en ur vont gant ar stêr Rhin hag en ur dreuziñ ar mor. Un nebeut Kelted all a zo chomet e Bro-C'hall, lod a zo aet e Bro-Spagn hag e Bro-Bortugal, lod all c'hoazh betek Azia Vihanañ. Goude bezañ bet trec'het gant ar Romaned, n'ez eus evit c'hoazh deus ar yezh keltiek nemet war harzoù o rouantelezh kozh hag amañ e Breizh e lec'h ma vez kavet ar rannyezhoù brezhonek.

Diskleriañ a ra ar c'helenner n'eus nemet al ledenez armorikanat a gomze galianeg c'hoazh da vare an Impalaeriezh roman o vont war ziskar. An aloubidigezhioù, iwerzhonat er c'hornog, saoz ha germanat er reter a zispleg ar fed ma ‘z eus rannyezhoù disheñvel. Dreist-holl eo chomet brezhoneg Bro-Gwened tostoc'h eus ar gallo-romaneg. Deskrivañ a ra da c'houde an diforzhioù etre ar parlantoù pennañ. E fin ar gont e vefe brezhoneg Karaez an aesetañ da vezañ komprenet gant an holl, gant ma vez distaget mat ha dousik.

Hiriv an deiz e weler kinnigoù skiantel ar chaloni Falc'hun evel ur bazenn bouezus e-barzh ar studiadennoù keltiek. Ar re-se a zo da vezañ donaet koulskoude.

Jean Le Clerc de la Herverie - CRDP-TES Saint Brieuc

Version française

On assiste ici à un cours en breton du chanoine François Falc'hun, originaire de la région brestoise (Bourg-Blanc 1909-1991). Ce prêtre léonard est nommé à l'Université de Rennes en 1945 pour occuper la chaire de celtique. Sa thèse principale de doctorat porte sur l'histoire de la langue bretonne d'après la géographie linguistique. Sa seconde thèse étudie le système consonantique du breton en s'appuyant sur la phonétique expérimentale. Violemment opposé à un mouvement breton soupçonné de sympathies pro-allemandes durant la guerre, il est à l'origine d'une graphie dite "skolveurieg" (universitaire), proposée en 1953 dans le but de remplacer le "peurunvan" (totalement unifié) accepté en 1941 sous l'occupation. Elle scindera le mouvement breton en deux camps et laissera des blessures qui ne sont pas encore guéries.

Parallèlement à son activité universitaire, le chanoine Falc'hun est dès 1956 aumônier du Bleun-Brug, association culturelle catholique.

Bien que parlant parfaitement le breton, sa langue maternelle, l'essentiel de la production écrite du chanoine Falc'hun est en français.

L'extrait présenté montre le chanoine Falc'hun exposant un résumé de ses thèses concernant la langue bretonne, langue celtique vivante indo-européenne venue de l'Est. Les premiers Celtes se trouvent près des sources du Rhin et du Danube. En suivant le Rhin et en traversant la mer ils ont occupé la Grande Bretagne et l'Irlande. D'autres Celtes sont restés en France, certains sont allés en Espagne et au Portugal, d'autres jusqu'en Asie mineure. Après avoir été défaits par les Romains, il ne reste aujourd'hui de langue celtique vivante que sur les marches de leur ancien royaume et ici en Bretagne où l'on trouve les dialectes bretons.

Le professeur déclare qu'à l'époque du déclin de l'Empire romain seule la péninsule armoricaine parlait encore gaulois. Les invasions, irlandaises à l'ouest, saxonne et germanique à l'est expliquent les différents dialectes. En particulier, le breton du vannetais est resté plus proche du gallo-romain. Il décrit ensuite les principaux parlers pour conclure que le breton de Carhaix serait le meilleur, le plus compréhensible par tous, à condition qu'on le prononce bien et lentement.

A l'heure actuelle, on considère que les contributions scientifiques du chanoine Falc'hun marquent une étape importante dans les études celtiques, mais méritent largement d'être nuancées.

Jean Le Clerc de la Herverie - CRDP-TES Saint Brieuc

Jean Le Clerc

Transcription

François Falc'hun
Evel ho peus gwelet, ar brezhoneg a zo komzet c'hoazh gant tud a bep stad hag a bep renk ha bet ez eo ur yezh vev. Deus a belec'h e teu ? Ar brezhoneg a zo ur yezh keltieg deuet gant an Indoeuropeaned eus broioù ar Sav-Heol. Ar Gelted kentañ a gavomp o chom e lec'h m'emañ mammennoù ar Rhin hag an Danub. Ac'hano, lod anezho o deus diskennet ar Rhin, treuzet ar mor hag aet da aloubiñ Breizh-Veur hag Iwerzhon, lod all deuet da chom da Vro-C'hall hag ac'hano betek ar Spagn hag ar Portugal. Lod all o deus klasket rouantelezh an Etrusked, aet betek Rom ha lod all o deus diskennet an Danub ha goude bezañ treuzet ar Gres a zo deuet da chom en Azi minor e lec'h ma kavomp anezho en amzer Sant Paol. Goude-se o rouantelezh a zo bet kemeret gant ar Romaned hag en deiz hiriv ne chom yezhoù keltiek bev nemet war bevennoù o rouantelezh kozh, war bord ar mor hag en hor bro, Breizh-Izel, e lec'h ma kavomp hor rannyezhioù brezhonek. Gwelomp bremañ penaos int deuet da gilañ : da gentañ dirak ar Romaned o deus aloubet hanternoz an Itali, kreisteiz Bro C'hall, Bro-C'hall a-bezh hag ar pep brasañ eus Breizh-Veur. Pa 'z eo kouezhet impalaeriezh ar Romaned en e boull ne chome o komz galianeg bev mat nemet hor gourenezenn Aremorika. Hag ar Vretoned a zo bet sailhet warno deus an daou du : gant Iwerzhoniz deus kostez ar C'huzh-heol, Saozon ha Germaned deus kostez ar Sav-heol hag o deus tec'het etrezek ar C'hreisteiz war hon aodoù Bro-Dreger, Leon, un tammig Kerne ha betek ar Spagn hag ar Portugal. Setu perak brezhoneg Gwened a zo chomet un tammig disheñveloc'h ouzh ar brezhonegoù all abalamour ma 'z eo chomet henveloc'h ouzh yezh kozh Bro-C'hall harp deus al latin. Setu amañ dirazoc'h kartenn Breizh-Izel, rouantelezh ar brezhoneg a vez komzet betek ar roudenn zu-mañ. Er rouantelezh-se e kavomp brezhoneg Leon, komzet dreist-holl en dro da Landerne, an eskopti a oa e Kastell-Paol. Brao eo an amzer hirio, marteze vo glao warc'hoazh. Brezhoneg Treger komzet dreist-holl en dro da Wengamp. An eskopti a oa e Landreger. Brav e an amzer herie, marteze e vo gla arc'hoazh. Brezhoneg Kerne, komzet en dro da Gemper. Bra e an amzer hiriou, ga, warc'hoazh marteze vo glao. E lec'h m'emañ an eskopti, komzet ivez en dro da Garaez, Kerne a zo ur vro vras. Brezhoneg Gwened komzet en dro da Wened. Braù en amzér hiriù, marse a vo glaù benn arc'hoazh. M'emeur mui e kreiz ar vro, komzet ivez en dro d'an Henbont ha da Bondi. Penaos eo deuet da vezañ dishenvel ar brezhonegoù ? Setu amañ : ar Vretoned tramor a zo diskennet war aodoù an hanternoz hag ar c'huzh-heol. Nebeutoc'h anezho a zo deuet er vro-mañ e kostez ar c'hreisteiz. Gwezhall gozh, Karaez a oa ar gêrbenn. Ac'hano e yae an holl hentoù. An holl Vretoned a en em gave eno evit ar foarioù, ar marc'hadoù hag a gomze an eil gant egile. Evel-se e teuas brezhoneg Karaez da ledañ. Glesker a vez lavaret eus Montroulez da Henbont, eus Kemper da Wengamp. E lec'h all e lavarer "gwesklev, gwesklen, rannig, chignan, ran". Balan a lavarer en hanternoz, "banal" er c'hreisteiz, mez ivez "balan" eus kostez Gwened "balan" e beg ar Raz. An eost a lavarer e Leon, e lodenn eus Kerne,"an est" e Treger hag el lodenn vrasañ eus bro Wened. Penaos ec'h en em glev ar Vretoned en deiz hiriv ? Brezhoneg ar vro e kreiz eo ar muiañ implijet hag ar brezhoneg aesañ d'an holl da gentañ eo hini Karaez livet gant hini Leon, hag, a-bouez distagañ mat ha mont goustad eo aes-tre d'en em gompren.