Rafa, un aljerian brezhoneger [Rafa, algérien bretonnant]

31 décembre 1982
03m
Réf. 00510

Notice

Résumé :

Pell zo bremañ en deus Rafa enbroet e Breizh, ha desket en deus ar brezhoneg. Kontañ ra deomp e vuhez hag e vicher nevez : baraer. [Rencontre avec Rafa, un algérien bretonnant arrivé en Bretagne avec son père à l'âge de 11 ans. Il revient sur l'apprentissage de la langue et son utilisation au quotidien, puis sur son nouveau métier, boulanger.]

Date de diffusion :
31 décembre 1982
Source :
FR3 (Collection: An taol lagad )
Lieux :
Langue :
Breton

Éclairage

Mohamed Akli Rafa - a veze anvet Rafa gant an holl - a oa bet ganet e Fort national (Larbâa nath Irathen, Kabili) d'ar 5 a viz mae 1939. War a seblant e oa erru e Breizh gant e dud da vare brezel an Aljeri (1954-1962). Gouzout a raomp e oa e dad Ouamar Rafa marc'hadour tapis da gentañ. Un toullad Aljeriz a rae ar c'hoñvers-se. Goude-se en em lakaas da werzhañ meserezh. Miret e vez c'hoazh gant familhoù'zo toubieroù brochennet ha serviedennoù bet prenet digant Ouamar Rafa. Ne oa ket kalz a otoioù er C'hap-Sizun hag er Vro-Vigoudenn, a oa broioù digenvez a-walc'h d'ar c'houlz-se. War dreid ez ae ar foeterien-bro alies ha, gwezhioù'zo, gant ar c'harr-boutin. War a lavarer e tisklipe an tad un nebeut gerioù brezhoneg ivez.

Komz a ra Rafa evel ur brezhoneger a vihan, bet desket gantañ ar yezh war barlenn e vamm. N'eus tra desket el levrioù, met troioù lavar an dud distaget evel ma ‘z eo ret. Kement-se a ziskouez n'eo ket bet desket ar brezhoneg gantañ evit ar blijadur da vestroniañ ur yezh estren nemetken, met ur redi e oa dezhañ a-benn lakaat an danvez klianted da gaout fiziañs. Implijet e veze ar brezhoneg bemdez-Doue gant an dud er bloavezhioù 60. Ledan ha liesliv eo yezh Rafa : kalz en deus selaouet an Aljerian ha fent en deus da geñver diaesterioù yezhadur.

Aterset eo an den just e koulz ur pleg en e vuhez, pa lak en e soñj mont da vouloñjer, d'an oad a 43 vloaz. Labourat a reas en ti Roc'hou, a oa baraer e Landudeg, er Vro-Vigoudenn uhel. Gouzout a raomp ivez ez eas da skarzher boest-noz e Poull ae Markiz, e Landudeg bepred, kêr kroashent etre ar Vro-C'hlazik hag ar C'hap Sizun, etre ar Vro-Vigoudenn hag ar Penn sardin. Labouret a reas tost da gumun Plozeved ma teuas d'en em staliañ da vat betek e varv, d'an 23 a viz mae 1989.

Jean Le Clerc de la Herverie - CRDP-TES Saint Brieuc

Version française

Il est vraisemblable que Mohamed Akli Rafa - que tout le monde appelait Rafa - né à Fort national (Larbâa nath Irathen, Kabylie) le 5 mai 1939, est arrivé en France avec ses parents au moment de la guerre d'Indépendance de l'Algérie (1954-1962). On sait que son père, Ouamar Rafa, comme de nombreux Algériens, vendait des tapis à domicile. Plus tard, il fera commerce d'articles de mercerie. Des familles conservent encore des napperons brodés et des serviettes achetés à Ouamar Rafa. À l'époque, il y avait très peu d'autos dans le Cap Sizun et dans le Pays Bigouden, qui étaient assez isolés. Il est vraisemblable que ces colporteurs se déplaçaient partie à pied, partie en autocar. Des témoignages rappellent que son père parlait quelques mots de breton.

L'acquisition de la langue bretonne est remarquable chez Mohamed Rafa, qui parle véritablement comme un natif du secteur. Rien de livresque ici, mais des tournures authentiques prononcées avec un accent irréprochable. Ceci montre que ce Kabyle n'a pas appris simplement le breton pour le plaisir de maîtriser une langue étrangère, mais que c'était une nécessité pour mettre en confiance des clients potentiels. La langue bretonne était d'un usage quotidien dans les années 60 et le registre de Rafa est étendu : il a beaucoup écouté et mémorisé des aspects difficiles du breton et maîtrise des subtilités acquises auprès de locuteurs naturels.

L'homme est interviewé à un tournant de sa vie, quand il décide de devenir boulanger, à l'âge de 43 ans. Il travaillera chez M. Rohou, à Landudec, dans le haut Pays Bigouden. On sait qu'il sera également videur de boîte de nuit à Poull ar markiz, toujours à Landudec, cité carrefour entre le Pays Glazik et le Cap-Sizun, entre le Pays Bigouden et le Penn Sardin. Tout près de la commune de Plozévet, où il s'installera définitivement jusqu'à sa mort prématurée, le 23 mai 1989.

Jean Le Clerc de la Herverie - CRDP-TES Saint Brieuc

Jean Le Clerc

Transcription

Rafa
Ma Doue, ma vank din lavaret penaos am eus desket brezhoneg vo diaes awalc'h din peogwir pa meus komanset war un dro gant ma zad da werzhañ traoù tro war dro amañ er vro. Da gentañ am boa desket ur ger bennak... un dra evel. ar re gentañ meus desket eo « ma revr » 'giz vez lavaret... ya'skuizh... naon... yen... tomm... ha goude se oa deuet... n'ouzon ket mui penaos 'meus desket. Ma rankfe din deskiñ bremañ me baï ne deufen ket a benn. Pezh am eus ket desket pa oan yaouank n'hallan ket deskiñ anezhañ adarre. Marteze ar brezhoneg a brechan n'eo ket kalz kaer anezhañ met n'on ket kap d'ober anezhañ gwelloc'h, kwa, peogwir 'glaskan ket kement hag a-raok...
Fañch Broudig
Met ar brezhoneg ivez 'talveze dit pa oas koñversant da vont deus...
Rafa
Ya, evit gwerzhañ traoù, tro war dro ar fermioù, mont d'an tiez e-giz un dra da ginnig marc'hadourezh kwa.
Fañch Broudig
Ha teus chañchet micher ?
Rafa
Chañchet meus micher, ya. Ha memes m'am befe gouvezet... enfin, servijet neus din evit deskiñ pa vefe ken brezhoneg ar vicher-se peogwir bouloñjer ne oa ket diaes deskiñ. Met ma mefe gouvezet emichañs da gentañ. Ya pa ouezer pegement a... pegement a…pe vare a gomansez ha tout... ar vicher mont tiez an dud. Pa meus bet graet ar vicher-se pa oan yaouank setu ne soñjfen ket ken ober bremañ kwa. Ha ouzhpenn pa eo deuet ma garacter da nompas kemer tout pezh vez lavaret din, am boa kavet diaes ivez.
Fañch Broudig
Ha bouloñjer bremañ a blij dit ?
Rafa
Bouloñjer... Forzh peseurt micher gant ma eo labour, gant ma zo labour gant ma zo labour, ha forzh peseurt labour gant ma vez brav eo paet mat ivez, hen, a zo un dra ivez. Forzh peseurt labour en defe plijet din. Met labour tenn, pas labour skañv, labour e-giz peintre, e-giz ober traoù brav, traoù war-bouez un dra, ya.
Fañch Broudig
Amañ zo ur forn kozh ?
Rafa
Ur forn kozh, amañ ba'r boulanjeri. Amañ vefe tu lakaat tri pe pevar bouloñjer. Met bremañ n'eus ken daou.
Fañch Broudig
Hag ar forn az peus kempennet evit miret anezhañ.
Rafa
Amañ eo tennet kuit, nemet laosket amañ an nor amañ evit ober brav, evit lakaat bravoc'h an traoù, kwa. Mod-all war-dreñv ar forn ma zo tennet tout kuit.
Fañch Broudig
Pehini eo da vro bremañ, Rafa ? An Aljeri, pe dre amañ b'ar C'hap ba Landudeg ?
Rafa
Ma Doue, n'ouzon ket pehini vefe ar gwellañ, pehini a choazefen ma vefen lakaet da choaz. Ma bro e gavan brav, e gavan mat ivez. Lod a ma zud zo du-hont ivez. Amañ anavezan an dud, karet mat on, gwelet mat on, pedet on klemm amañ. Diaes a-walc'h e vefe din mont kuit evit atav du-hont. Ha diaes a-walc'h din ivez ma vefe lavaret din : "c'hwi chomo amañ ne yeoc'h ket mui en-dro". An dra-se eo. Ma vefen lakaet da choaz e vo diaes din gouzout.